Πόσα «μπράβο» λέμε στα παιδιά μας; Πόσα μπορούν να αντέξουν και πώς αποτυπώνονται αυτά στις ψυχές τους;
Είναι αλήθεια ότι η επιβράβευση είναι απαραίτητη στην παιδική ηλικία (και όχι μόνο), καθώς τα παιδιά γίνονται καλύτερα, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι οι συμπεριφορές τους είναι αποδεκτές και νιώθουν καλά με αυτό.
Ο στόχος μας είναι να εμψυχώσουμε τα παιδιά μας, να ενδυναμώσουμε τις προσπάθειές τους και να τονώσουμε την αυτοπεποίθησή τους.
Στην πραγματικότητα όμως τα «μπράβο» μας εκφράζουν το δικό μας συναίσθημα και τη δική μας έγκριση στις πράξεις ή τις συμπεριφορές του παιδιού μας. Με τον τρόπο αυτό, λοιπόν, δεν αυξάνουμε την αυτοπεποίθησή του, αλλά του μαθαίνουμε να αναζητά τη δική μας έγκριση γι’ αυτό που κάνει. Επομένως, μπορεί να περνάμε στα παιδιά μας ένα μήνυμα διαφορετικό από αυτό που θα θέλαμε. Είναι σαν να τους λέμε: «Αν κάνεις αυτό που εγώ θεωρώ σωστό, θα πάρεις αναγνώριση και έπαινο» (θα πάρεις το «μπράβο»).
Ο έπαινος δηλαδή είναι ένα είδος ανταμοιβής. Δημιουργεί σχέσεις που στηρίζονται στην ανταλλαγή. Μέσα από τα «μπράβο» μας ελέγχουμε τη συμπεριφορά των παιδιών μας. Έτσι το παιδί αρχίζει να σκέφτεται: «Θα κάνω αυτό που τους αρέσει για να έχω την προσοχή τους, την αγάπη τους, την αναγνώρισή τους».
Η συχνή επιβράβευση με λέξεις όπως «μπράβο», «τα κατάφερες» κ.λπ. αποτελούν εξωγενή κίνητρα. Δεν προέρχονται από το ίδιο το παιδί και μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να αναπτυχθεί σχέση εξάρτησης από τον έπαινο. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι το παιδί διεκπεραιώνει μια δραστηριότητα μόνο και μόνο για να πάρει τον έπαινο και όχι γιατί ενδιαφέρεται ουσιαστικά γι’ αυτή τη δραστηριότητα, ούτε να μάθει κάτι από αυτήν. Έτσι, σταδιακά χάνει το ενδιαφέρον του για την εξερεύνηση, την προσπάθεια και καταλήγει να κάνει κάτι για να μας ευχαριστήσει.
Η εξάρτηση, δηλαδή, από την επιβράβευση κάνει τα παιδιά αδύναμα και χωρίς εμπιστοσύνη στη δική τους κρίση.
Αν για παράδειγμα το παιδί μας κάνει μια κατασκευή με τουβλάκια (που μπορεί και να μην του αρέσει) και εμείς πούμε: «Μπράβο, τι ωραία κατασκευή», το παιδί αμέσως θα αμφισβητήσει το δικό του κριτήριο. Με αυτόν τον τρόπο αλλοιώνεται το εσωτερικό του κριτήριο, αφού πάνω απ’ όλα εμπιστεύεται τον γονιό και έτσι θα συνεχίσει να κάνει παρόμοιες κατασκευές για να τον ευχαριστήσει.
Σταματάει, δηλαδή, να νιώθει μέσα του τι του αρέσει και τι όχι, σταματάει να χαίρεται γι’ αυτό που κατάφερε ή γι’ αυτό που έμαθε και περιμένει από τον γονιό να αποφασίσει και να επιβραβεύσει.
Μέσα στο ίδιο πλαίσιο, καταλαβαίνουμε ότι ο έπαινος ελαττώνει την καλλιέργεια της περιέργειας και της δημιουργικότητας. Αποθαρρύνεται η ελεύθερη επιλογή, η πρωτοβουλία, το ρίσκο και η προσπάθεια. Το παιδί για να μη χάσει τον έπαινο θα επαναλάβει ξανά και ξανά την ίδια συμπεριφορά. Δε θα μπει στη διαδικασία να δοκιμάσει κάτι διαφορετικό, κάτι καινούργιο.
Ο έπαινος σίγουρα παρακινεί τα παιδιά. Τα παρακινεί όμως στον έπαινο και συχνά σε μια δέσμευση σε αυτό που έκαναν και έφερε τον έπαινο. Στερεί, δηλαδή, από το παιδί την ελεύθερη επιλογή, την επιθυμία, την προσπάθεια, τη δοκιμή και φυσικά τη φιλομάθεια.
Τα «μπράβο» και η υπερβολική επιβράβευση μπορεί να κάνουν περισσότερο κακό παρά καλό. Γενικά ο έπαινος δημιουργεί εξωγενή κριτήρια για τα παιδιά και όχι εσωτερικά. Έρευνες έχουν δείξει ότι η επιβράβευση, όταν δίνεται σε παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα αποδυναμώνει ακόμα περισσότερο. Ο λόγος είναι ότι η γνώμη τους για τον εαυτό τους δεν προκύπτει από την εσωτερική τους κρίση, αλλά από κάποιο εξωγενή παράγοντα (τον έπαινο του γονιού, το μπράβο του παππού κ.λπ.). Αντίθετα, όταν δίνεται σε παιδιά με υψηλή αυτοεκτίμηση, απλώς αυξάνει τα ναρκισσιστικά τους αισθήματα.
Αυτό που χρειάζονται τα παιδιά είναι απόλυτη υποστήριξη και αγάπη χωρίς όρους. Αυτό είναι κάτι τελείως διαφορετικό από τον έπαινο. Το «μπράβο» σημαίνει ότι δίνουμε προσοχή, αναγνώριση και έγκριση μόνο όταν κάνουμε κάτι που μας ευχαριστεί. Αντί επαίνου, πρέπει να προσφέρουμε ένα πλαίσιο υποστήριξης, αγάπης και αληθινής στοργής για τα παιδιά. Να δώσουμε την προσοχή μας στα παιδιά, να ενθαρρύνουμε τα ενδιαφέροντά τους, να παρατηρούμε τις πράξεις τους και να τα ρωτάμε πώς νιώθουν και τι σκέφτονται. Φυσικά αυτή η διαδικασία προϋποθέτει χρόνο, φροντίδα και δύναμη. Λέγοντας ένα «μπράβο» όταν το παιδί κάνει αυτό που επιθυμούμε δεν απαιτεί τίποτα από τα παραπάνω.
Μπορούμε να ενθαρρύνουμε τα παιδιά μας, περιγράφοντας απλά αυτό που βλέπουμε χωρίς γενικεύσεις.
Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε: «Αφιέρωσες πολύ χρόνο σε αυτή τη ζωγραφιά» αντί για «Μπράβο, ζωγράφισες τέλεια!». Με αυτόν τον τρόπο, του δίνουμε μια ανατροφοδότηση για κάτι που έχει σημασία (ότι είναι σημαντικό να αφιερώνουμε χρόνο σε κάτι) και όχι απλά έναν έπαινο (μια αξιολόγηση δηλαδή).
Μπορούμε να πούμε: «Έκανες πολλή προσπάθεια να ντυθείς μόνος σου».
Αυτό είναι μια περιγραφή της πράξης του παιδιού που δίνει έμφαση στην προσπάθεια και το κάνει να νιώθει ικανό, περήφανο και παράλληλα του τονίζει ότι φροντίζει τον εαυτό του.
Επίσης ενθαρρύνουμε το παιδί μας ρωτώντας το για τα συναισθήματα και τις σκέψεις του.
Μπορούμε να ρωτήσουμε: «Πώς ένιωσες που βοήθησες τον αδερφό σου;» αντί για «Μπράβο που βοήθησες τον αδερφό σου». Έτσι το βοηθάμε να συνειδητοποιήσει μέσα του ότι ένιωσε καλά που βοήθησε τον αδερφό του και όχι να χαρεί μέσα από τη δική μας χαρά.
Καμιά φορά, ίσως να μη χρειάζεται να πούμε τίποτα. Κάποιες φορές είναι καλύτερα να αφήσουμε τα παιδιά να αναπτύσσουν και να ακούν τη δική τους φωνή, χωρίς τους δικούς μας σχολιασμούς. Όταν πραγματικά θέλει τη γνώμη μας, θα μας τη ζητήσει!
Το πιο σημαντικό είναι να σεβαστούμε τα παιδιά μας, ως μοναδικές και ξεχωριστές προσωπικότητες. Να τα ενθαρρύνουμε να δημιουργούν, να δοκιμάζουν και να ξεδιπλώνουν τα ταλέντα τους με τον τρόπο που τα εκφράζει. Άλλωστε ποτέ κανείς καλλιτέχνης δεν ξεδίπλωσε το ταλέντο του για να πάρει κάποιο βραβείο, αλλά γιατί αυτό του υπαγόρευε η ψυχή του!
* Η Βάσω Βελιβασάκη είναι ψυχολόγος - MSc ψυχοθεραπεύτρια
