Με ξεχωριστό τρόπο τιμούν οι Κρητικοί τα Πάθη του Θεανθρώπου, βιώνοντας με έντονο τρόπο τη Μεγάλη Παρασκευή. Η πιο πένθιμη μέρα του χρόνου ξημερώνει συνήθως με συννεφιασμένο ουρανό, ένα "παρατήρημα" των παλιών Κρητικών οι οποίοι πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό ο ίδιος ο Θεός θρηνεί το θάνατο και την ταφή του μονογενούς υιού Του. Δύσκολα θα ακούσει κανείς εκείνη τη μέρα μουσική, ενώ τα πάντα είναι προσαρμοσμένα στο πένθιμο κλίμα της ημέρας.
Στο νησί μας η Μεγάλη Παρασκευή θεωρείται, όπως και είναι, από τις πιο ιερές μέρες του χρόνου. Το πένθος είναι τόσο βαρύ, που οι πιστοί δε στρώνουν τραπέζι, δεν τρώνε φυσικά λάδι, ενώ δεν κάνουν καμιά εργασία στο σπίτι. Πολλοί δεν κάνουν καν μπάνιο εκείνη τη μέρα, ενώ οι περισσότεροι παλιοί Κρητικοί πίνουν μετά την Αποκαθήλωση και την τοποθέτηση του σώματος του Χριστού στον Επιτάφιο λίγο ξίδι, σε ανάμνηση του γεγονότος ότι οι Ρωμαίοι θέλησαν να δώσουν στον Ιησού ένα μείγμα από ξίδι το οποίο λειτουργούσε ως αναισθητικό. Κάποιοι προτιμούν τα κιτρολέμονα, που επίσης είναι ξινά και αφθονούν στο νησί μας.
Στις περισσότερες εκκλησίες το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, μόλις τελειώσει η λειτουργία, οι γυναίκες συγκεντρώνονται και με τα άνθη από τα στεφάνια που έχουν μείνει, ή με εκείνα που έχουν μαζέψει από τους αγρούς και τους κήπους τους για την περίσταση, στολίζουν τον Επιτάφιο, με κάθε εκκλησία να συναγωνίζεται για την πρωτοτυπία και την ομορφιά. Κυρίαρχο, τόσο στο Σταυρό όσο και στον Επιτάφιο, είναι το στεφάνι από λεμονανθούς με την εντυπωσιακή μυρωδιά που κατακλύζει τις αισθήσεις. Δεν είναι λίγοι οι πιστοί που επιλέγουν να κρατούν ορισμένα από τα λουλούδια του Επιταφίου, τα οποία διατηρούν όλο το χρόνο, θεωρώντας τα ευλογημένα και θαυματουργά, με τους περισσότερους να τοποθετούν στο φυλακτό και τα δαφνόφυλλα του Μεγάλου Σαββάτου, τα γνωστά "καλορίζικα". Για τους παλιούς, αυτά τα αγιασμένα άνθη χρησιμοποιούνταν βρασμένα ως μαγιά για να φουσκώνει η ζύμη ή τσουκνίζονταν όταν κάποιος ήταν πολύ "ματιασμένος" και ο "φταρμός" δεν μπορούσε να τον "γιάνει".
Σε όλες τις εκκλησίες της Κρήτης οι ιερείς μοιράζουν, μετά την Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και της Αποκαθήλωσης, αγιασμό από εκείνο που είχαν κρατήσει στο ναό τα Θεοφάνια, τον οποίο και πίνουν οι πιστοί. Οι καμπάνες χτυπούν όλη τη μέρα πένθιμα, από παιδιά τα οποία το απόγευμα ολοκληρώνουν την κατασκευή του Ιούδα και τη συλλογή των ξύλων για τη μεγάλη πυρά που θα ανάψει το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Οι εκκλησίες είναι όλη μέρα ανοικτές για τον κόσμο που θέλει να προσκυνήσει, ενώ οι Επιτάφιοι κατακλύζονται από άνθη και αρώματα. Το απόγευμα οι γυναίκες πηγαίνουν στα νεκροταφεία, όπου ανάβουν θυμίαμα στη μνήμη των νεκρών τους, ενώ κάνουν δεήσεις πάνω από τον Επιτάφιο.
Το πέρασμα κάτω από τον Επιτάφιο
Κλασικό έθιμο για τους Κρητικούς είναι το πέρασμα κάτω από τον Επιτάφιο, που θεωρείται ότι χαρίζει καλοτυχία τόσο μέσα στους ναούς όσο και κατά τη διάρκεια της περιφοράς το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής. Οι συγγενείς των νεκρών κερνούν τον κόσμο στις εκκλησίες με νηστίσιμα για το "συγχωρεμό", θρηνώντας μαζί με το νεκρό Χριστό τα αγαπημένα τους πρόσωπα όλη την ημέρα. Σε αρκετές εκκλησίες υπάρχει, μάλιστα, γύρω από το κουβούκλιο που συμβολίζει τον τάφο του Χριστού τιμητική "φρουρά" από μαυροφορεμένες γυναίκες ή κοπέλες, ενώ στους μεγάλους μητροπολιτικούς ναούς το ρόλο αυτό έχουν στρατιωτικά αγήματα.
Με τις καμπάνες σε πένθιμους τόνους να δίνουν το στίγμα της ημέρας, με τη δύση του ήλιου κορυφώνεται η συγκίνηση στην Ακολουθία του επιτάφιου θρήνου. Χορωδίες συνήθως από κορίτσια, με τη συνδρομή ψαλτών, υμνούν το νεκρό Χριστό με τα εκπληκτικής μελωδίας και στιχουργίας Εγκώμια, που σκορπούν ρίγη συγκίνησης στους πιστούς. Η κορυφαία στιγμή είναι η περιφορά του Επιταφίου στις μικρές περιφερειακές εκκλησίες γύρω από τους ναούς, στα χωριά γύρω από τα κεντρικά σημεία, και στις μητροπόλεις σε μια κυκλική γύρω από το ναό διαδρομή, που παραπέμπει στους αρχαίους ιερούς κύκλους, η περίμετρος των οποίων θωρακιζόταν από κάθε τι κακό. Για το λόγο αυτό στα μισά της διαδρομής πραγματοποιείται δέηση προς τον Θεό, για να προστατεύει την περιοχή και τους πιστούς.
Στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης η περιφορά γίνεται συνοδεία φιλαρμονικών που δίνουν ένα διαφορετικό τόνο στην τελετή, ενώ στα περισσότερα χωριά οι πιστοί σηκώνουν το σταυρό και τον Επιτάφιο εναλλάξ θεωρώντας το ευλογία. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις περισσότερες εκκλησίες υπάρχει το έθιμο να ανάβουν οι πιστοί τα κεριά πάνω στον Εσταυρωμένο και στον Επιτάφιο.
Αν και πένθιμη ημέρα, έχει πάντα τη σπίθα της Ανάστασης και της ελπίδας και για το λόγο αυτό μόλις οι Επιτάφιοι επιστρέψουν στις εκκλησίες, αφού πρώτα περάσουν από κάτω οι πιστοί, και με τη λήξη της λειτουργίας, οι άνθρωποι που έχουν την επιμέλεια των ναών αλλάζουν τα κεριά στο παγκάρι με τα λευκά που συμβολίζουν τη νίκη επί του θανάτου. Οι εκκλησίες ντύνονται στα γιορτινά, παρά το γεγονός ότι όλη η μέρα του Μεγάλου Σαββάτου παραμένει πένθιμη, καθώς τιμάται η ταφή του Ιησού. Για το λόγο αυτό η μέρα είναι επίσης αυστηρής νηστείας.
Επιμέλεια: Σταύρος Μουντουφάρης
