Για αιώνες ολάκερους αποτελεί το σύμβολο του Ηρακλείου, ένας βράχος πάνω στη θάλασσα... «Rocca al mare», όπως το έλεγαν οι Βενετσιάνοι.
Ένα φρούριο-σύμβολο της ισχύος της Γαληνότατης Δημοκρατίας του Αδρία, που άντεξε στο ανελέητο μαστίγωμα του αγριεμένου Κρητικού Πελάγους, εκείνο που έχει σκαλίσει τις λίθους οι οποίες αντιστέκονται στο διάβα των καιρών και τη φθορά του πανδαμάτορα...
Το φρούριο που πήρε το όνομα «Κούλες» από τους Τούρκους, οι οποίοι το αποκαλούσαν «Su Kulesi»... Η σφραγίδα του γοήτρου της θαλασσοκράτειρας Βενετίας στο Κρητικό Πέλαγος, εκεί όπου η πρωτεύουσα του Βασιλείου της Κάντια συναντούσε την υδάτινη πηγή της δύναμης της Γαληνοτάτης, αλλά ταυτόχρονα ένα σύμβολο μιας σκληρής εποχής που ακόμα μαρτυρείται από τα σκοτεινά κελιά όπου φυλακίστηκαν Κρητικοί επαναστάτες, καθώς και τα βόλια των Τούρκων που σημάδεψαν τη μορφή του οικοδομήματος.
Ένας μάρτυρας των δραματικών γεγονότων του 17ου αιώνα, όταν η Βενετία έβλεπε την τελευταία και πιο ισχυρή και μαζί πολύτιμη κτήση της στην ανατολική Μεσόγειο, την Κρήτη, να χάνεται πέφτοντας στα χέρια των Τούρκων...
Ο Κούλες διηγείται πολλές από εκείνες τις ιστορίες της μεγάλης πολιορκίας, της μεγαλύτερης που έχει καταγράψει η Ιστορία, και ανακαλεί στη μνήμη το δίδαγμα των συνεπειών της αλαζονείας... Εκείνης των Βενετσιάνων, που πίστευαν ότι η θαλάσσια ισχύς τους ήταν τέτοια που οι Τούρκοι δε θα μπορούσαν ποτέ να κατακτήσουν την πόλη-κόσμημα στο στέμμα του δόγη, το σημερινό Ηράκλειο.
Το φρούριο είναι, όμως, και ένας διαχρονικός μάρτυρας πολλών από τις ιστορίες της πόλης, καθώς οι μνήμες των Ηρακλειωτών, παλιών και νέων, περιλαμβάνουν στα σίγουρα ένα "πέρασμα" από το ενετικό λιμάνι, τον Κούλε και το λιμενοβραχίονα.
Το φρούριο κατασκευάστηκε από τους Ενετούς στα πρώτα κιόλας χρόνια της κυριαρχίας της Κάντια, με στόχο να προστατευτεί όσο το δυνατόν καλύτερα το λιμάνι της πόλης, με τη μοναδική στρατηγική αλλά και εμπορική σημασία του για τη Βενετία. Ο Εγκέλαδος σε ένα από τα συχνά "ξεσπάσματά" του στο νησί κατέστρεψε το 1303 το αρχικό κτίσμα, το οποίο και επισκευάστηκε.
Η σημαντική αλλαγή, όμως, στο μνημείο έγινε στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν οι Βενετσιάνοι αντιλήφθηκαν ότι οι κανόνες του "παιχνιδιού" είχαν αρχίσει να αλλάζουν και έπρεπε να επανασχεδιάσουν τον οχυρωματικό περίβολο της πόλης και άρα το θαλάσσιο φρούριο που έπρεπε να είναι πιο γερό, ώστε να αντέξει τις προκλήσεις των καιρών που έμοιαζαν με θύελλα, η οποία ερχόταν από τα βάθη του ορίζοντα έχοντας στοχεύσει στην πρωτεύουσα της Κάντια, το Χάνδακα.
Στα πλαίσια των νέων σχεδίων τους, οι Βενετοί αποφασίζουν την κατεδάφιση του παλιού φρουρίου και την κατασκευή του νέου με πιο ογκώδεις δόμους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν από τα Φρασκιά και την Ντία. Μάλιστα, στη βορεινή πύλη του μνημείου σώζεται και η χρονολογία 1523, που δίνει το χρονικό ορίζοντα της κατασκευής, η οποία φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 1540.
Το νέο φρούριο του Κούλε, αυτό που σώζεται ως τα σήμερα, απέκτησε έτσι την τελική διώροφη μορφή του. Στο ισόγειο, το οποίο χωρίζεται με μεγάλους τοίχους σε 26 διαμερίσματα, υπήρχαν οι αποθήκες τροφίμων και πολεμοφοδίων, αλλά και τα κελιά της φυλακής, ενώ στον όροφο είχαν διαμορφωθεί καταλύματα για τον καστελάνο, τον επικεφαλής του φρουρίου, καθώς και τους αξιωματικούς της φρουράς.
Στον όροφο διαμορφώθηκε μια ευρύχωρη πλατεία, ενώ στη βορεινή πλευρά βρισκόταν ο πύργος του φάρου. Επίσης στο φρούριο υπήρχε για τις ανάγκες μιας ενδεχόμενης πολιορκίας ένας φούρνος, ένας μύλος και μια μικρή εκκλησία, ώστε ο Κούλες να έχει μια στοιχειώδη αυτάρκεια.
Στις τρεις πλευρές του φρουρίου, που "έβλεπαν" προς τη θάλασσα, ανοίγονταν θυρίδες για τα πυροβόλα όπλα, τα οποία και προστάτευαν το πολύτιμο για τη βενετσιάνικη κτήση λιμάνι. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι στα 1630 υπήρχαν 18 πυροβόλα στο ισόγειο και 25 στον όροφο. Στις casamatte, τους διαδρόμους δηλαδή των κανονιών, είχε διαμορφωθεί κεκλιμένη δίοδος, η οποία χρησίμευε στη μεταφορά των πολυβόλων που οδηγούσε ως το δώμα.
Οι Τούρκοι προχώρησαν σε παρεμβάσεις στο φρούριο, οι οποίες δεν αλλοίωσαν σημαντικά την αρχική μορφή του, και τα ίχνη τους είναι ορατά σε διάφορα σημεία. Ακόμα και σήμερα προκαλούν δέος τα βόλια που έχουν καρφωθεί πάνω στους δόμους, αλλά και τα μαρμάρινα ανάγλυφα με τους φτερωτούς λέοντες του Αγίου Μάρκου, το αιώνιο σύμβολο της Βενετίας.
Ενδεικτικό της ισχυρής κατασκευής του φρουρίου είναι το γεγονός ότι οι εξωτερικοί τοίχοι του Κούλε έχουν πάχος σχεδόν 9 μέτρα, ενώ οι εσωτερικοί τοίχοι φτάνουν τα 3 μέτρα πάχος σε κάποια σημεία.
Αυτό φυσικά δεν τον καθιστούσε άτρωτο, καθώς, αν και δεν έπεσε στα χέρια των Τούρκων κατά την πολιορκία, λαβώθηκε πολλές φορές στις επιχειρήσεις, ενώ σοβαρά ήταν τα πλήγματα που δέχτηκε από τον καιρό και κυρίως τα μανιασμένα κύματα του Κρητικού Πελάγους, που προκάλεσαν τις γνωστές υποσκαφές με τις οποίες το μνημείο "πάλεψε" για πολλά χρόνια, έως ότου επουλωθούν τα τραύματά του και ανοίξει επιτέλους μετά από μακροχρόνιες περιπέτειες στο κοινό...
Ο "Μικρός Κούλες" των Τούρκων
Η πιο σημαντική παρέμβαση των Τούρκων στο μνημειακό χώρο του Κούλε και όχι στο ίδιο το φρουριακό συγκρότημα, εκτός βεβαίως από την ονομασία που επικρατεί ως τα σήμερα, ήταν η κατασκευή του λεγόμενου "μικρού Κούλε". Επρόκειτο για ένα μικρό φρούριο που ονομάζονταν Κιουτσούκ Σου Καλεσιντέ και στόχο είχε την πιο αποτελεσματική προστασία του λιμανιού. Ο "μικρός Κούλες" κατεδαφίστηκε το 1936.
Ρεπορτάζ: Σταύρος Μουντουφάρης
