Η γυναικεία παρουσία στην κρητική μουσική δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στο ευρύ κοινό. Επιπλέον οι έρευνες που έχουν γίνει σε αυτό το πεδίο είναι σε αρχικό στάδιο. Στην τετραήμερη εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης", στο Ηράκλειο, επιχειρείται μια προσπάθεια ανάδειξης και προβολής του ρόλου της γυναίκας στην κρητική μουσική.
Συμμετέχουν γυναίκες διαφόρων ηλικιών ερμηνεύοντας παραδοσιακά κρητικά τραγούδια. Μιλήσαμε με τις γυναίκες που συμμετέχουν στο τετραήμερο "Οι Μουσικές της Κρήτης" και μας αποκάλυψαν μουσικές μνήμες, ερεθίσματα και επιρροές.
Γράφει ο Κώστας Παντερής
1) Ευγενία Δαμαβολίτη - Τόλη: Η γυναίκα με τη μερακλήνα γιαγιά...
Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Κατάγεται από την πλευρά του πατέρα της από την Πρέβεζα και από τη μητέρα της από την Κίσσαμο. Η αγάπη της στο παραδοσιακό τραγούδι εκδηλώθηκε από την παιδική ακόμα ηλικία, καθώς τα περισσότερα μέλη της οικογένειας τραγουδούσαν κι έτσι θεωρούσε πάντα φυσικό επακόλουθο το να συμμετέχει τραγουδώντας στα οικογενειακά γλέντια και στις παρέες. Μεγαλώνοντας, τη συγκινούσε όλο και περισσότερο η δημοτική μουσική. Τη γνώρισε κυρίως μέσω της ενασχόλησής της με τον παραδοσιακό ελληνικό χορό. Στην προσπάθεια να την κατανοήσει και να την αποδώσει καλύτερα, παρακολούθησε μαθήματα παραδοσιακού τραγουδιού και βυζαντινής μουσικής από τον κύριο Χρόνη Αηδονίδη και τη μαθήτριά του Νεκταρία Καρατζή. Ωστόσο, η κρητική μουσική παραμένει πάντα η μεγάλη της αγάπη.
Πότε ξεκινήσατε να τραγουδάτε; Ποια ήταν τα πρώτα σας μουσικά ακούσματα και από ποιους;
«Ξεκίνησα να τραγουδώ στα παιδικά μου χρόνια. Τα πρώτα μου ακούσματα είναι κυρίως από την οικογένεια, από τον παππού μου Στεφανή Ανδρονικάκη, τη μητέρα μου Ειρήνη και τη θεία μου Δήμητρα. Έχω πολύ έντονα χαραγμένες μνήμες από τα γλέντια στον Πλάτανο και άλλα μέρη της Κισσάμου, με τοπικούς μουσικούς: τους Καρεφύλληδες, τον Κουνέλη, τον Καρμπαδάκη, τον Ναύτη, τον Κουτσουρέλη. Επίσης, για τη γενιά τη δική μου, σίγουρα πολύ σημαντική επιρροή έπαιξαν οι ηχογραφήσεις που κυκλοφορούσαν σε δίσκους και κασέτες ή ακούγαμε από το ραδιόφωνο - Μουντάκη, Ν. Ξυλούρη και Σκορδαλό κυρίως, αλλά και Β. Σκουλά αργότερα, Γ. Παπαδάκη, Ν. Αεράκη και άλλους...».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς; Υπήρχαν γυναίκες που έπαιζαν μουσικά όργανα;
«Οι γυναίκες του χωριού μας θεωρώ πως συμμετείχαν σημαντικά στα κοινωνικά και περισσότερο στα οικογενειακά δρώμενα, κυρίως με τραγούδι και χορό. Ωστόσο αυτός τους ο ρόλος στο γλέντι δεν εκφραζόταν σε δημόσιους χώρους και σε μεγαλύτερες κοινωνικές συνεστιάσεις. Εκεί, ο άγραφος κώδικας συμπεριφοράς επέβαλε τον πρώτο ρόλο να τον έχουν οι άνδρες. Έτσι δεν έχουμε μουσικούς ή τραγουδίστριες σε παλαιότερες καταγραφές. Θυμάμαι να λένε ιστορίες για την προγιαγιά Ειρήνη, πως ήταν πολύ μερακλήνα, εκπληκτική τραγουδίστρια και μαντιναδολόγος, μα αμφιβάλλω αν το γνώριζαν αυτό πολλοί άνθρωποι πέρα από την οικογένεια».
Τι θα τραγουδήσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Στις "Μουσικές της Κρήτης" συμμετέχω φιλικά με δύο μουσικούς από το Ρέθυμνο, τον Γιώργο και τον Σπύρο Παπαδάκη. Θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε σκοπούς αστικών τραγουδιών και συρτά, όπως ηχογραφήθηκαν στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα με τη φωνή της εκπληκτικής Λαυρεντίας Μπερνιδάκη και του αδελφού της Γιάννη Μπερνιδάκη ή Μπαξεβάνη».
2) Ναταλία Πεντάρη: Η 27χρονη με το θιαμπόλι
Γεννήθηκε το έτος 1989 στα Χανιά και ασχολείται ερασιτεχνικά με το θιαμπόλι, τη μουσική και το χορό. Ξεκίνησε να ασχολείται πιάνοντας λύρα το έτος 2002.
Πότε ξεκινήσατε να ασχολείστε με θιαμπόλι και ποιες ήταν οι κυριότερες επιρροές σας;
«Μου άρεσε πολύ το άκουσμα της κρητικής μουσικής με τα πνευστά (θιαμπόλι, σφυροχάμπιολο, μπαντούρα κ.λπ.), κι έτσι το έτος 2007 δοκίμασα να παίξω με ένα μουσικό καλάμι από μπαμπού που τυχαία βρέθηκε στα χέρια μου σ' ένα μαγαζί στο παλιό λιμάνι Χανίων. Έκτοτε, συνέχισα μόνη μου να ψάχνω το παίξιμο και την τεχνική του, αποκτώντας τελικά κανονικό θιαμπόλι το έτος 2011. Οι κυριότερες επιρροές μου ήταν από το βιολάτορα Μιχάλη Λουφαρδάκη, ο οποίος με βοήθησε πολύ, δίδοντάς μου παλιές ηχογραφήσεις με πνευστό της περιοχής του (Παλιά Ρούματα Χανίων) και γενικά από κάθε καλλιτέχνη που με συγκινεί από τους παλιότερους έως τους σύγχρονους, καθώς επίσης με δίδαξε κυρίως κισσαμίτικους σκοπούς (με τις αντίστοιχες μαντινάδες και την ιστορία τους). Μου άρεσε πολύ ο τρόπος και η φωνή της Λαυρεντίας Μπερνιδάκη».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς; Υπήρχαν γυναίκες που έπαιζαν μουσικά όργανα;
«Στην περιοχή μου ήταν γνωστή μόνο η Ασπασία Παπαδάκη, που έπαιζε λύρα και βιολί. Οι γυναίκες γενικά, πέραν της συμμετοχής τους σε χορευτικά συγκροτήματα, δεν είχαν δημόσια προβολή και θέση στα γλέντια των κρητικών μαγαζιών και στις εκδηλώσεις».
Τι θα παρουσιάσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Στην εκδήλωση θα παίξουμε με το λαγουτιέρη Σπύρο Παναγιωτάκη, από τα Παλαιά Ρούματα Χανίων, σειρές συρτών χανιώτικων που θα τα τραγουδήσουμε, ένα ριζίτικο και ένα χανιώτικο πεντοζάλη».
3) Ελένη Δρετάκη: Σπούδασε Λογιστική, την κέρδισε η μουσική
Γεννήθηκε στην Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου. Σπούδασε Λογιστική στο ΤΕΙ Ηρακλείου, αλλά επαγγελματικά την κέρδισε η μουσική. Ξεκίνησε από το Ελληνικό Ωδείο το 1981, με δάσκαλό της στην κρητική λύρα τον Κώστα Μουντάκη. Συνέχισε με σπουδές στη βυζαντινή μουσική και την ευρωπαϊκή. Διορίστηκε μουσικός στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση το 1987. Δίδαξε λύρα στα ωδεία ανατολικής Κρήτης από το 1985 έως το 2011. Από το 1989 κατοικεί μόνιμα στη Σητεία. Έχει γράψει μουσική για το Θέατρο της Σητείας και τη Φιλαρμονική Σητείας και έχει συμβάλει στην ανάδειξη της μουσικής παράδοσης της ανατολικής Κρήτης.
Πότε ξεκινήσατε να ασχολείστε με τη λύρα και ποιες ήταν οι κυριότερες επιρροές σας;
«Από το 1981 μέχρι το 1986 διδάχτηκα λύρα κοντά στον Κώστα Μουντάκη, ο οποίος με επηρέασε πολύ ως προς το μουσικό ύφος και ήθος. Άκουγα επίσης από κασέτες Σκορδαλό, Κλάδο, Ροδάμανθο, Καρπουζάκη, Ξυλούρη και Σκουλά. Πήρα το πτυχίο λύρας το 1986 από το Ελληνικό Ωδείο και στη συνέχεια δίδαξα στα ωδεία του Αγίου Νικολάου, Ιεράπετρας και Σητείας, όπου ήρθα σε επαφή με την ιδιαίτερη μουσική του τόπου».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς; Υπήρχαν γυναίκες που έπαιζαν μουσικά όργανα;
«Στο χωριό μου, την Αγία Βαρβάρα, υπήρχε μια γειτόνισσα που μας τραγουδούσε ό,τι είχε μάθει από τον καιρό που πήγαινε σχολείο. Τραγουδούσε επίσης μαντινάδες στο νυφοστόλι, μα σίγουρα το έκανε χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων. Δεν υπήρχαν γυναίκες που έπαιζαν μουσικά όργανα. Την εποχή εκείνη θεωρείτο πολύ προχωρημένο σε μια ορεινή, ανδροκρατούμενη περιοχή να μαθαίνει μια γυναίκα λύρα ή κάτι άλλο. Ακόμα και σήμερα οι γυναίκες που ασχολούνται με την κρητική μουσική ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά είναι λίγες!».
Τι θα παρουσιάσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Θα παρουσιάσω σητειακές κοντυλιές, όπως μπορώ να τις αποδώσω με τη δική μου λύρα».
4) Αρτεμισία Χουρδάκη-Ραυτάκη: Η 76χρονη που μεγάλωσε σε σπίτι με τραγούδια
Γεννήθηκε το 1940 στον Πλάτανο Κισσάμου. Από μικρό παιδί είχε επιρροές από την πλούσια μουσική παράδοση της Κισσάμου, ιδιαίτερα μέσω του πατέρα της και των φίλων του, που συχνά τραγουδούσαν στο σπίτι τους. Το τραγούδι αποτελεί αγαπημένη ενασχόληση της κ. Αρτεμισίας Χουρδάκη-Ραυτάκη από τα παιδικά της χρόνια μέχρι και σήμερα.
Πότε ξεκινήσατε να τραγουδάτε;
«Από μικρό παιδί τραγουδούσα παραδοσιακά κισσαμίτικα τραγούδια».
Θυμάστε ποια ήταν τα πρώτα τραγούδια που ακούσατε; Ποιοι/ποιες τα τραγουδούσαν;
«Ένας κισσαμίτικος συρτός, το "Ξύπνα κι εδά χαράζει η αυγή", που τον άκουγα να τον τραγουδούν στο σπίτι μας ο πατέρας μου με τους φίλους του».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς;
«Ελάχιστες γυναίκες τραγουδούσαν, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Το τραγούδι ήταν κυρίως για τους άντρες. Θυμάμαι την παπαδιά του χωριού μας, η οποία έψαλε και τραγουδούσε πολύ ωραία».
Τι θα τραγουδήσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Θα τραγουδήσω ένα παλιό κισσαμίτικο συρτό που άκουσα όταν ήμουν παιδί και τραγουδούσαν οι φίλοι του πατέρα μου στο σπίτι μας. Αυτό που σας ανέφερα και παραπάνω, με τη μαντινάδα "Ξύπνα κι εδά χαράζει η αυγή". Επίσης, θα τραγουδήσω ένα ακόμα παλιό κισσαμίτικο συρτό και δύο ριζίτικα τραγούδια».
5) Ευσεβία Παναγιωτάκη: Έχει τραγουδήσει μαντινάδες σε 300 νύφες!
Γεννήθηκε στο χωριό Επισκοπή Πεδιάδος το 1937. Το τραγούδι τής άρεσε από πολύ μικρή. Συμμετείχε σε κοινωνικά γεγονότα του χωριού της τραγουδώντας. Αξιοσημείωτο είναι ότι, από τα 10 της χρόνια και μετά, έχει συμμετάσχει σε περίπου 300 στολισμούς νυμφών στο χωριό της Επισκοπής, τραγουδώντας τους μαντινάδες, στον παραδοσιακό σκοπό του γάμου που συναντάμε στην περιοχή της Πεδιάδας.
Πότε ξεκινήσατε να τραγουδάτε;
«Από ηλικία 5-6 χρονών θυμάμαι τον εαυτό μου να τραγουδάει».
Θυμάστε ποια ήταν τα πρώτα τραγούδια που ακούσατε; Ποιοι/ποιες τα τραγουδούσαν;
«Τα πρώτα τραγούδια που θυμάμαι ήταν ψαλμωδίες από τον ιερέα πατέρα μου. Επίσης, κάθε Κυριακή βράδυ μαζευόμασταν και τραγουδούσαμε και χορεύαμε στο σπίτι του λυράρη Κωστή Σταυρουλάκη, πατέρα του γνωστού βιολάτορα Ηρακλή Σταυρουλάκη. Είχα ακούσματα και από τη γιαγιά μου την Κατερίνα, η οποία τραγουδούσε πολύ ωραία και όταν ήμουν μικρή μου έλεγε ένα τραγούδι με τίτλο "Θεωνίτσα"».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς;
«Λίγες ήταν οι γυναίκες που τραγουδούσαν. Σπάνια με συνοδεία κάποιου μουσικού οργάνου, βιολιού, λύρας ή λαούτου. Δημόσια τραγουδούσαν σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα οι άντρες».
Τι θα τραγουδήσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Θα τραγουδήσω το τραγούδι του γάμου της περιοχής μας, "Ερωτόκριτο", μαντινάδες της νύχτας και ένα νησιώτικο τραγούδι».
6) Μαρία Φραγκιαδάκη: Η φιλόλογος και τα τραγούδια της μητέρας της
Γεννήθηκε το 1951 στα Πάρτιρα Ηρακλείου και ζει στο Ηράκλειο. Είναι φιλόλογος. Υπηρέτησε για 35 χρόνια στην Εκπαίδευση και συνταξιοδοτήθηκε ως διευθύντρια του Λυκείου Αγίας Βαρβάρας Ηρακλείου. Διετέλεσε πρόεδρος της Ένωσης Φιλολόγων νομού Ηρακλείου. Έχει κάνει ομιλίες και εισηγήσεις σε ημερίδες και συνέδρια, παρουσιάσεις βιβλίων, ενώ έχει επιμεληθεί και κάποιες εκδόσεις.
Πότε ξεκινήσατε να τραγουδάτε;
«Πρώτη φορά τραγούδησα μαντινάδες στο γάμο μιας ξαδέρφης μου. Πρέπει να ήμουν στις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού. Συστηματικά δεν τραγούδησα ποτέ. Υπήρξα όμως μέλος της Χορωδίας του Πανεπιστημίου και της Χορωδίας του Δήμου Ηρακλείου. Τα τελευταία χρόνια κάπως πιο συχνά τραγουδώ σε παρέες και κάποιες εκδηλώσεις».
Θυμάστε ποια ήταν τα πρώτα τραγούδια που ακούσατε; Ποιοι/ποιες τα τραγουδούσαν;
«Τα πρώτα τραγούδια που θυμάμαι πολύ καλά ήταν τα νανουρίσματα της μάνας μου».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς;
«Όχι, δεν ξέρω να τραγουδούσε καμιά δημοσίως. Αρκετές γυναίκες τραγουδούσαν σε οικογενειακές εκδηλώσεις (γάμους και κηδείες), λέγανε δηλαδή νυφιάτικες μαντινάδες και μοιρολόγια. Θυμάμαι επίσης, μικρό παιδί, ότι κάποιες τραγουδούσαν πότε-πότε στις αποσπερίδες. Είμαι βέβαιη, όμως, ότι πολλές τραγουδούσαν μόνες τους στο σπίτι τους».
Τι θα τραγουδήσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Αν έπρεπε να δώσω ένα τίτλο, θα ήταν"Τα τραγούδια της μάνας μου".Η μάνα μου τραγουδούσε συνέχεια ως τα βαθιά της γεράματα. Και έλεγε πολλά τραγούδια (ιστορικά, αφηγηματικά), "Ερωτόκριτο" και πάρα πολλές μαντινάδες, σε διάφορους σκοπούς. Ορισμένα της άρεσαν περισσότερο και τα 'λεγε πιο συχνά. Τα τραγουδούσε στα παιδιά και τ' αγγόνια της, μα πιο πολύ έτσι συνόδευε τη μοναξιά της. Εγώ θα πω κάποια απ' αυτά, όπως τα 'μαθα από κείνη: ένα παλιό ιστορικό ("Του Βέργα"), ένα ερωτικό ("Ο μαύρος"), μαντινάδες (γάμου, καντάδας), νανουρίσματα και "Ερωτόκριτο"».
7) Φανή Γιαλιτάκη: Η μοδίστρα που τραγουδούσε στις βεγγέρες...
Γεννήθηκε στο Αβδού Ηρακλείου, όπου ζει μέχρι σήμερα. Οι συνθήκες και οι ανάγκες της εποχής δεν της επέτρεψαν να σπουδάσει. "Παραδοσιακή" γυναίκα της Κρήτης, αφιέρωσε τη ζωή της στην οικογένειά της. Έμαθε την τέχνη της μοδίστρας, την οποία εξασκούσε στον ελεύθερο, από τις αγροτικές εργασίες, χρόνο. Οι μουσικές μνήμες από την παιδική της ηλικία την ακολουθούν ακόμη και σήμερα και θυμάται με νοσταλγία τις μουσικές εκείνης της εποχής.
Πότε ξεκινήσατε να τραγουδάτε;
«Πάντα μου άρεσε να τραγουδάω. Στο σχολείο μαθαίναμε τους χορούς με τους αντίστοιχους σκοπούς και τους τραγουδούσαμε οι ίδιοι. Στον ελεύθερο χρόνο, στις βραδινές βεγγέρες και στις οικογενειακές παρέες, το τραγούδι και η μουσική πάντα μας ακολουθούσε».
Θυμάστε ποια ήταν τα πρώτα τραγούδια που ακούσατε; Ποιοι/ποιες τα τραγουδούσαν;
«Δε θα αναφερθώ σε τίτλους τραγουδιών. Θυμάμαι τη νύχτα να περνούν οι κανταδόροι κάτω από τα παράθυρά μας, τα πρώτα ραδιόφωνα να μη σταματούν να παίζουν και την οικογένειά μου να τραγουδάει σε κάθε τους ευχάριστη ή απλώς ξέγνοιαστη στιγμή».
Στην περιοχή σας υπήρχαν γυναίκες που τραγουδούσαν; Τραγουδούσαν με συνοδεία μουσικών οργάνων ή χωρίς;
«Όσες είχαν διάθεση για τραγούδι το καλλιεργούσαν. Το τραγούδι της γυναίκας κυριαρχούσε την ώρα του κεντήματος ή του αργαλειού, στο νανούρισμα του μωρού ή στην αποσπερίδα, όπου το μουσικό όργανο εισερχόταν σταδιακά συνήθως από κάποιο συγγενικό πρόσωπο. Σε πιο επίσημη μορφή, τραγουδούσαμε στην ετοιμασία και στο ξεπροβόδισμα της νύφης και σε οικογενειακές παρέες, είτε ως ατομικό τραγούδι είτε με τη μορφή των "απαντήσεων" στο ίδιο θέμα».
Τι θα τραγουδήσετε στην εκδήλωση "Οι Μουσικές της Κρήτης";
«Στις "Μουσικές της Κρήτης" θα ξαναθυμηθώ το τραγούδι με το οποίο συνόδευσα τα παιδιά μου στους γάμους τους, αποσπάσματα από τον "Ερωτόκριτο" και σκοπούς καντάδας όπως τους θυμάμαι, γιατί οι γυναίκες δε συμμετείχαν ποτέ σε καντάδες».
