Ιούλιος 1970. Η ταφόπλακα πέφτει βαριά πάνω σε ένα από τα πιο ιστορικά κτίσματα του Ηρακλείου, που χαρακτήρισε μια εποχή και μια ολόκληρη περιοχή.
Ο Ναός του Σωτήρος. Ελάχιστοι είναι πια οι Ηρακλειώτες που θυμούνται την ύπαρξη της επιβλητικής εκκλησίας και ακόμα λιγότεροι εκείνοι που ξέρουν την ιστορία της, γνωρίζοντάς την περισσότερο ως Γυμνάσιο Θηλέων, ρόλο που απέκτησε ως το ξεψύχισμά της.
Και όμως, θα όφειλαν όλοι να έχουν στην άκρη του μυαλού τους ότι εκεί υπήρχε ένας από τους πιο σημαντικούς ναούς του Χάνδακα, με ιστορία άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη της ίδιας της πόλης, και ότι η κατεδάφιση του Καθολικού, που ακόμα και σήμερα στοιχειώνει τις μνήμες του Ηρακλείου, ήταν ο καταλύτης για να αλλάξει η μορφή της σημερινής πλατείας Κορνάρου, της πάλαι ποτέ πλατείας του Σωτήρος ή αλλιώς Βαλτέ (Βαλιδέ) Τζαμί, όπως ακόμα και τώρα αποκαλείται από τους παλιούς Ηρακλειώτες.
Η αιτία βεβαίως είναι απλή. Ο Ναός του Σωτήρος, μετά την πτώση του Χάνδακα στα χέρια των Τούρκων, μετατράπηκε όπως όλες σχεδόν οι εκκλησίες σε τζαμί, αφιερωμένο στη συγκεκριμένη περίπτωση στη μητέρα του Σουλτάνου τη Βαλιδέ.
Σημείο αναφοράς
Η πλατεία του Σαλβαδώρου, όπως επίσης ονομαζόταν ο ναός από το λατινικό Salvatore, δηλαδή Σωτήρας, αποτελούσε πάντα μια από τις βασικές αρτηρίες του Χάνδακα και σημείο αναφοράς της πόλης σε όλη την ιστορική διαδρομή του Ηρακλείου, παρά το γεγονός ότι είχε χάσει μεγάλο μέρος της λάμψης της τα τελευταία χρόνια. Ο Κουμπές, όπου έδιναν ραντεβού πολλοί παλιοί και νέοι Ηρακλειώτες για έναν καφέ, και η ιστορική κρήνη Μπέμπο, από τις σημαντικότερες βενετσιάνικες στην πόλη, ήταν και παραμένουν οι τελευταίοι στυλοβάτες της μνήμης για την ιστορία της πλατείας μετά την κατεδάφιση του ναού του Σωτήρος, η οποία επιστρέφει στο προσκήνιο με αφορμή τις συζητήσεις που έχει προκαλέσει η εκ βάθρων ανακαίνιση της πλατείας Κορνάρου.
Τάγμα Αυγουστινιανών
Όπως αναφέρει ο Giuseppe Gerola στο μνημειώδες έργο του "Βενετικά Μνημεία της Κρήτης" (Monumenti Veneti nel isola di Creta, 1908), o ναός των Αυγουστινιανών (Eremtani ή Centuroni) ήταν από τους σπουδαιότερους ναούς του Χάνδακα και ο δεύτερος του τάγματος στην πόλη μαζί με τον Άγιο Γεώργιο το Βενετικό. Η μονόκλιτη ξυλόστεγη γοτθική Βασιλική ξανακτίστηκε ύστερα από το σεισμό του 1508 και διατήρησε την αρχική μορφή της ακόμα και όταν μετατράπηκε σε τζαμί της Βαλιδέ Σουλτάνας. Εξαιτίας της κομβικής θέσης που είχε στην πόλη και της μοναδικής αρχιτεκτονικής μορφής του, ο ναός αναφέρεται στους σπουδαιότερους καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα, όπως εκείνος του Ελβετού στρατηγού Χανς Ρούντολφ Βερμίλερ, ενώ είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών Ευρωπαίων περιηγητών, οι οποίοι διασώζουν λεπτομέρειες του εσωτερικού και των διακοσμητικών του στοιχείων.
Πλούσιος διάκοσμος
Εντυπωσιακή είναι η αναφορά σε αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού και διακοσμητικές λεπτομέρειες, όπως τα βάθρα του χοροστασίου από κυπαρισσόξυλο, δηλαδή τα στασίδια, με ξυλόγλυπτα αγαλματίδια του Χριστού και της Παρθένου, τα οποία, όπως αναφέρει ο Gerolla, είχαν παραμορφωθεί από κάποιον Έλληνα ζηλωτή εικονοκλάστη. Επίσης χαρακτηριστικό, ένα μπρούτζινο αναλόγιο με τη μορφή αετού με χρυσά φτερά, το οποίο είχε μεταφερθεί από τη Ρόδο στον "Άγιο Σαλβαδώρο", παράφραση της λατινικής λέξης για το Σωτήρα (Salvatore), "ξενιτεύτηκε" - μαζί με πολλά άλλα κειμήλια της Candia - με την πτώση της πόλης στα χέρια των Τούρκων, για να βρει στέγη στο ναό του Αγίου Στεφάνου.
Σύμφωνα πάντα με τον Gerola, ο βωμός του Αγίου Αυγουστίνου που υπήρχε στο ναό ήταν επίχρυσος, φέροντας τα εμβλήματα των Piovene, οι οποίοι είχαν δωρίσει στην εκκλησία ιερά άμφια, όμως την εποχή που επισκέφτηκε ο ίδιος την εκκλησία, στις αρχές του 20ού αιώνα, δεν υπήρχε ούτε ίχνος του.
Ο ναός του Σωτήρος έφερε πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία του γοτθικού ρυθμού, όπως τα παράθυρα με τα οξυκόρυφα τόξα, από τα πιο αναγνωριστικά του ρυθμού. Ενδιαφέρον έχει και η πληροφορία ότι το ιερό ήταν στεγασμένο με γοτθικό θόλο με έξι προεξοχές, οι οποίες στηρίζονταν σε παραστάδες που εξείχαν από τον τοίχο. Ο ναός του Σωτήρος, όπως τον περιγράφει ο Gerola, στεγαζόταν με δίκλινή ξύλινη στέγη, οι δοκοί της οποίας ήταν ζωγραφισμένοι με ζωηρά χρώματα που κατά τον Gerola πρέπει να ήταν της βενετσιάνικης εποχής.
Ο ίδιος αναφέρει ότι στο μιναρέ, ο οποίος είχε τοποθετηθεί από τους Τούρκους για τη μετατροπή του ναού του Σωτήρος σε τζαμί, υπήρχαν εντοιχισμένα κομμάτια ταφόπλακας με τη χρονολογία 1521, καθώς και λίθοι με τα οικόσημα της οικογένειας των Cavalli. Ενδεικτικό της σημασίας του ναού του Σωτήρος ήταν το γεγονός ότι ο Σωτήρας αποτελούσε μοναδικό δείγμα καθαρά γοτθικού ρυθμού σε ολόκληρη την Κρήτη.
Η Αγ. Ιουστίνη
Όπως αναφέρει η αρχαιολόγος Λιάνα Σταρίδα στον τρίτο τόμο του έργου "Υπήρχε μια Πόλη", ο οποίος είναι αφιερωμένος στα "Θρησκευτικά μνημεία του Χάνδακα", στο ναό του Σωτήρος υπήρχε και ένας δεύτερος βωμός, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην Αγία Ιουστίνη. Κάθε χρόνο, στις 7 Οκτωβρίου λάμβανε χώρα εκεί λιτανεία σε ανάμνηση της ναυμαχίας της Ναυπάκτου το 1571, στην οποία μάλιστα ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν όλοι οι ιερείς της πόλης. Μάλιστα, αναφέρεται ότι οι μοναχοί του Τάγματος των Αυγουστινιανών είχαν από το 1572 το προνόμιο να ελευθερώσουν έναν κατάδικο. Σύμφωνα με την ίδια πηγή, οι μοναχοί ζητούσαν να τους επιτραπεί να διατηρήσουν το δικαίωμα αυτό και μετά τον περιορισμό της απελευθέρωσης καταδίκων το 1608, ισχυριζόμενοι ότι το μοναστήρι δε διέθετε άλλους πόρους και ζούσε αποκλειστικά από την ελεημοσύνη των πιστών.
Από αυτή την αίτηση προκύπτει μια ακόμα ενδιαφέρουσα πληροφορία, ότι το μοναστήρι του Σωτήρος είχε χρησιμοποιηθεί ως σιταποθήκη για 3-4 χρόνια, είχε φιλοξενήσει στρατιώτες για ένα χρόνο περίπου, την εποχή του πολέμου με τους Οθωμανούς, ενώ τον καιρό της πανούκλας είχε φιλοξενήσει 1.000 στρατιώτες της πολιτοφυλακής σε διάστημα δύο μηνών. Στο ναό του Σωτήρος, όπως και στις πιο σημαντικές από τις εκκλησίες της πόλης, είχαν ταφεί αρκετοί από τους δούκες της Candia, όπως ο Δανιήλ Βενιέρ και ο Πελεγκρίνο Μπραγκαντίν το 1597.
Το Βαλιδέ Τζαμί
Ο ναός με την άλωση της πόλης από τους Τούρκους μετατράπηκε σε τζαμί προς τιμήν της Βαλιδέ Σουλτάνας, και το όνομα αυτό έκτοτε σηματοδότησε ολόκληρη την περιοχή έως ακόμα και σήμερα, όπως έχει αποτυπωθεί στη μνήμη των παλιών Ηρακλειωτών. Το κτήριο άντεξε πολλές καταστροφές, όπως τον ισχυρό σεισμό του 1856, και μετά την απελευθέρωση της Κρήτης αποφασίστηκε να χρησιμοποιεί για τη στέγαση εκπαιδευτηρίου. Ο ναός υπέστη τροποποιήσεις με τη διάνοιξη παραθύρων στις πλευρές του και την κατασκευή δύο ορόφων από μπετόν, το πρωτοπόρο υλικό της εποχής και διαμορφώθηκε σε σχολείο το 1925-26, το γνωστό Γυμνάσιο Θηλέων, ρόλο που διατήρησε ως το 1962-63.
Η αυλαία
Η αρχή του τέλους άρχισε να γράφεται το Μάρτιο του 1969, όταν ξεκίνησε μια εκστρατεία για την κατεδάφιση του μνημείου, μετά από πρωτοσέλιδο άρθρο τοπικής εφημερίδας με τίτλο "Επικίνδυνον ετοιμόρροπον". Η θορυβώδης εκστρατεία οδήγησε στην αυλαία για τον ιστορικό ναό, ο οποίος με την παρέμβαση του τότε αντιπροέδρου της κυβέρνησης της χούντας, του Παττακού, κρίθηκε κατεδαφιστέος. Έτσι, τον Ιούλιο του 1970, μετά από απόφαση της κυβέρνησης της δικτατορίας και παρά τις διαμαρτυρίες πολλών Ηρακλειωτών και της τοπικής Εφορίας Αρχαιοτήτων, ο ναός κατεδαφίστηκε.
Το μνημείο αντιστάθηκε καθώς, όπως είχε συμβεί και με τη Μαντονίνα, αποδείχτηκε πολύ σκληρό για να πεθάνει, αποδεικνύοντας ότι μόνο ετοιμόρροπο που δεν ήταν. Όμως το τέλος είχε γραφτεί και η πλατεία, μετά από αιώνες, έχανε το σύμβολό της. Στη θέση του ναού του Σωτήρος διαμορφώθηκε η πλατεία Κορνάρου και η μόνη ηχώ που απέμεινε από το παρελθόν ήταν οι αρχειακές φωτογραφίες και οι πηγές από το Σαλβαδώρο και η κρήνη Μπέμπο με τον Κουμπέ, που κατάφεραν να αντέξουν σε πείσμα των καιρών.
Ρεπορτάζ: Σταύρος Μουντουφάρης
