Ένα ανάκτορο στη μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου, στο δρόμο που ακολουθούσαν οι Μινωίτες ταξιδιώτες, η σημερινή Τελ Ελ Ντάμπα στο Δέλτα του Νείλου, διηγείται μέσα από τους ερειπωμένους του πια τοίχους, τα απομεινάρια των γεμάτων ζωή και χρώμα τοιχογραφιών και τα αντικείμενα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη μια ιστορία από τα βάθη της προϊστορίας.
Ίσως ένα γάμο μεταξύ ενός Μινωίτη πρίγκιπα και μιας Αιγύπτιας. Ίσως το ανάστροφο. Σίγουρα πάντως "μιλάει" με έναν τρόπο απίστευτα γοητευτικό και προκλητικό για τη σκέψη και τη φαντασία για τις σχέσεις που ανέπτυξε η Μινωική Κρήτη με τη Φαραωνική Αίγυπτο. Σχέσεις τόσο στενές, που φαίνεται ότι ξεπερνούσαν τις απλές εμπορικές, που τεκμηριώνονται τόσο με τα αιγυπτιακά ευρήματα των ανασκαφών στην Κρήτη ακόμα και στο ίδιο το Ανάκτορο της Κνωσού, όσο και των Μινωικών στη χώρα του Νείλου.
Εκείνες που διηγούνται με το δικό τους τρόπο οι τοιχογραφίες Μινωιτών που φέρουν δώρα στους Αιγύπτιους ηγεμόνες, φορώντας τις κλασικές ενδυμασίες των προϊστορικών κατοίκων του νησιού μας, οι Κεφτί, ή Κεφτιού, «οι κάτοικοι των νησιών της μεγάλης πράσινης θάλασσας».
Εκείνοι που για εκατοντάδες χρόνια έφταναν στα μεσογειακά λιμάνια της Αιγύπτου πουλώντας τα προϊόντα της Κρήτης, στα σίγουρα λάδι και κρασί, σπάνια υφάσματα και "εξωτικά" για τα μάτια των Αιγυπτίων κεραμικά, αγοράζοντας από τους γείτονές τους στο Νότο του νησιού μας και στο Βορρά της Αφρικανικής ηπείρου τους πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, το ακριβό ελεφαντόδοντο, που σμίλευαν με τη μοναδική τους τέχνη για να δημιουργήσουν έργα απαράμιλλης ομορφιάς και ποιος ξέρει τι άλλο.
Οι τεκμηριωμένες σχέσεις μεταξύ των δύο λαών στα βάθη της προϊστορίας αποκτούν μια νέα βάση ειδομένες μέσα από τη διεισδυτική ματιά μιας από τις κορυφαίες αρχαιολόγους στον τομέα της μινωικής τέχνης και θρησκείας, της κόρης του θρυλικού αρχαιολόγου που έφερε στο φως το Ακρωτήρι της Θήρας, της Ναννώ Μαρινάτου. Η ίδια μελέτησε τις τοιχογραφίες από την Τελ Ελ Ντάμπα και μίλησε στη "Νέα Κρήτη" για τα ευρήματα και κυρίως τις τοιχογραφίες που ρίχνουν νέο φως στο μινωικό παρελθόν τόσο του νησιού μας, όσο και της ίδιας της Αιγύπτου.
Η Τελ Ελ Ντάμπα
Η Άβαρις, σημερινή Τελ Ελ Ντάμπα στο Δέλτα του Νείλου, αποτελεί όχι απλά μια σημαντική αρχαία πόλη, αλλά και ένα κορυφαίο δεσμό μεταξύ Αιγύπτου και μινωικής Κρήτης. Οι ανασκαφές εκεί έφεραν στο φως μινωικές τοιχογραφίες που προκαλούν δέος. Πού ακριβώς βρέθηκαν αυτές οι τοιχογραφίες;
«Η Τελ Ελ Ντάμπα είναι μια αρχαία αιγυπτιακή πόλη στο Δέλτα της Αιγύπτου, που ιδρύθηκε ήδη από το Μέσο Βασίλειο και συνέχισε να κατοικείται μέχρι το τέλος σχεδόν του Νέου Βασιλείου. Εκεί ο Αυστριακός καθηγητής Μάνφρεντ Μπίετακ ανέσκαψε ένα τοπικό ανάκτορο, το οποίο χρονολογεί στην εποχή της βασίλισσας/φαραώ Χατσεπσούτ ή στην εποχή του διαδόχου της, Τουθμώσεως ΙΙΙ, κατά τη 18η δυναστεία. Προσέξτε ότι ο ανασκαφέας έχει αλλάξει γνώμη και δεν το τοποθετεί πλέον στην εποχή των Υκσώς (*).
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του ανακτόρου ήταν ότι είχε μινωικές τοιχογραφίες, μάλλον κνωσιακού εργαστηρίου, και με φώναξαν εμένα να τις μελετήσω. Αργότερα η ομάδα διευρύνθηκε. Η σημασία αυτής της ανασκαφής για τους μελετητές της Κρήτης είναι μεγάλη, διότι εντάσσει τις κνωσιακές τοιχογραφίες σε ιστορικό πλαίσιο και συγχρονίζει τη νεοανακτορική εποχής της Κνωσού με συγκεκριμένους Φαραώ της 18ης Δυναστείας, δηλ. μεταξύ 1479 π.Χ. και 1425 π.Χ. Άλλωστε, σε αυτήν την εποχή ανήκουν και οι απεικονίσεις των Μινωιτών, Κεφτί, ή Κεφτιού, που απεικονίζονται σε τοιχογραφίες τάφων της Αιγύπτου. Οι Κεφτί έχουν μακριά μαλλιά, φορούν μινωικά ζώματα, όπως έχει μελετήσει εκτενώς η δρ. Έφη Σακελλαράκη, και κρατούν δώρα στους Αιγυπτίους, δηλαδή χαρακτηριστικά αγγεία της νεοανακτορικής μινωικής εποχής.
Τώρα, γιατί έχει σημασία αυτό; Μα, γιατί είχε δίκιο ο Σερ Αρθούρος Έβανς να συγχρονίσει τις φάσεις της Κνωσού (ΜΜ ΙΙΙΒ, ΥΜ Ι-ΙΙ) με τη 18η Δυναστεία στην Αίγυπτο. Η Τελ Ελ Ντάμπα μάς έδωσε επιπρόσθετα στοιχεία να ερευνήσουμε τους συνδέσμους μεταξύ Αιγύπτου και Κρήτης και να θαυμάσουμε τη διορατικότητα του Έβανς».
Οι μινωικές τοιχογραφίες
Τι απεικονίζουν οι τοιχογραφίες;
«Η θεματολογία είναι καθαρά βασιλική και κνωσιακή. Κλασικό παράδειγμα αποτελούν τα ταυροκαθάψια, που μόνο στην Κνωσό τα βρίσκουμε και καθόλου στο Ακρωτήρι, όπου δε βρέθηκε, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, ανάκτορο. Ιδιαίτερη σημασία έχει η διακοσμητική ζώνη, η λεγόμενη φρίζα, κάτω από τη σκηνή με τους ταύρους από την Τελ Ελ Ντάμπα. Εικονίζονται εκεί τεράστιες ροζέτες κνωσιακής προέλευσης, που σίγουρα έχουν συμβολική σημασία.
Μην ξεχνάτε ότι η δυτική πρόσοψη του ανακτόρου της Κνωσού ήταν διακοσμημένη με ανάλογες ημίγλυφες ροζέτες. Εκτός αυτού, έχουμε σκηνές με κυνήγι (που παλαιότερα θεωρείτο μυκηναϊκό μονοπώλιο), δηλαδή λέοντες και λεοπαρδάλεις οι οποίες κυνηγούν άγρια ζώα. Έχουμε σκύλους που κυνηγούν αγριοκάτσικα και ελάφια, ή ακροβάτες που αθλούνται ανάμεσα σε φοινίκια. Μέχρι και ένα γρύπα βρήκαμε να κυνηγά».
Βασιλείς και Θεοί
Εκτός από τις τοιχογραφίες, έχει βρεθεί κάτι άλλο που να σχετίζεται με τη μινωική Κρήτη από την Τελ Ελ Ντάμπα; Υπάρχουν, για παράδειγμα, πληροφορίες για ναούς με δομικά χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στην Κνωσό;
«Προσέξτε κάτι εδώ: Στην Κνωσό, το ανάκτορο είναι συνάμα ναός και κατοικία του βασιλέα: με άλλα λόγια, η βασιλική οικογένεια συγκατοικεί με τους Θεούς. Γι' αυτό και βρίσκονται ιερά μέσα στο ανάκτορο, και για τον ίδιο λόγο βρέθηκαν εκεί τα αγαλματίδια της Θεάς των Όφεων. Βρίσκουμε την ίδια πρακτική στην Αίγυπτο και στη Μέση Ανατολή: και εκεί υπάρχει συγκατοικία βασιλέων και θεών σε ανάκτορα, ενώ ο βασιλιάς θεωρείται συγγενής των θεών.
Και ιδού ένα παράδειγμα από την τέχνη. Ας συγκρίνουμε μια σκηνή προσκύνησης των υπηκόων του Αιγυπτίου Φαραώ Ακενατόν (14ος αιώνας) με μια μινωική. Στην αιγυπτιακή απεικόνιση από την Αμάρνα βλέπουμε τους ανθρώπους να σκύβουν εμπρός από το βασιλέα τους. Κάτι παρόμοιο βλέπουμε και σε σφράγισμα δακτυλιδιού από τη Ζάκρο, το οποίο έχω ελαφρά μόνο συμπληρώσει στην απεικόνισή του. Έτσι φαίνεται ότι στη μινωική Κρήτη οι θνητοί προσκυνούσαν το βασιλέα, ο οποίος έχει τη μορφή του νεαρού θεού. Άρα είναι πολλά τα κοινά μεταξύ Κρήτης και Αιγύπτου.
Εκτός αυτού, υπάρχουν πολλά κοινά στη θρησκεία, όπως η ιδέα της αναγέννησης, που συμβολίζεται με μπουμπούκια φυτών».
Αποκατάσταση της τοιχογραφίας των ταυροκαθαψίων από την Τελ ελ Ντάμπα της Αιγύπτου. Από Ν. Μαρινάτου και Κλ. Παλυβού.Ο δυναστικός γάμος
Έχετε εικάσει, όπως και άλλοι αρχαιολόγοι, ότι επρόκειτο για μια μινωική παρουσία, συνέπεια ενός δυναστικού γάμου μεταξύ πριγκιπικών οικογενειών Κρήτης και Αιγύπτου. Πού στηρίζεται αυτή η θεωρία, η οποία εξηγεί τη στενή σχέση του ανακτόρου της Τελ Ελ Ντάμπα με την προϊστορική Κρήτη;
«Η θεωρία αυτή είναι του κ. Μπίετακ, αλλά και εγώ τη βρίσκω πολύ λογική. Επιγαμία είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων, όπως άλλωστε γνωρίζουμε από αλληλογραφία μεταξύ Αιγυπτίων και Ανατολικών λαών. Γιατί όχι επιγαμία μεταξύ Φαραώ και πριγκίπισσας από την Κρήτη; Και θα σας κάνω το εξής ερώτημα: Γιατί οι Αιγύπτιοι να καλόπιαναν τους Μινωίτες; Μα, γιατί η Κρήτη είχε το μεγαλύτερο ναυτικό της Μεσογείου και οι Φαραώ είχαν ανάγκη το στόλο για το εμπόριό τους.
Δεν αποκλείω μάλιστα, χωρίς να μπορώ να το αποδείξω, ότι οι Φαραώ έστειλαν και υλική βοήθεια στην Κνωσό μετά από την καταστροφική έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας γύρω στο 1500 (συν-πλην 30 χρόνια), όταν θα υπέστη μεγάλη ζημιά ο στόλος.
Πάντως, η Κνωσός ξαναχτίστηκε μεγαλοπρεπέστατα μετά από την έκρηξη της Θήρας, και αναρωτιέμαι πού βρέθηκαν οι πόροι».
«Μινωικός: από τους ευγενέστερους πολιτισμούς του κόσμου»
Πώς νιώσατε βλέποντας ένα κομμάτι της Κρήτης να αναδύεται από το χώμα στην Αίγυπτο;
«Με την Κρήτη έχω ένα ιδιαίτερο και βαθύ συναισθηματικό δεσμό: τη θεωρώ ιδιαίτερη πατρίδα μου. Ίσως επειδή ο πατέρας μου την αγαπούσε τόσο και μου μετέδωσε το συναίσθημα. Ίσως επειδή θεωρώ το Μινωικό Πολιτισμό έναν από τους ευγενέστερους του αρχαίου κόσμου. Ας προσθέσω ότι με περιβάλλει πάντοτε μια μεγάλη ανθρώπινη ζεστασιά από τους Κρητικούς όταν επισκέπτομαι το νησί.
Εν πάση περιπτώσει, τα χρόνια που πέρασα στις ανασκαφές της Τελ Ελ Ντάμπα μελετώντας τη μινωική τέχνη ήταν από τα καλύτερα της καριέρας μου. Σκεφτόμουν πόσο δίκιο είχε ο Έβανς που προέβλεψε και αυτό ακόμα: την παρουσία Μινωιτών στο Δέλτα της Αιγύπτου».
Αποκατάσταση της τοιχογραφίας των ταυροκαθαψίων της Κνωσού (Ν. Μαρινάτου και Κλ. Παλυβού)Οι Μινωίτες και ο κόσμος
Πού αλλού έχουν βρεθεί μινωικά ίχνη και κυρίως τοιχογραφίες και τι μπορεί να σημαίνει αυτό εκτός από το αυτονόητο των εκτεταμένων δρόμων του μινωικού εμπορίου;
«Έχουν βρεθεί στη Ρόδο (Ιαλυσό), στην Κω, στη Μίλητο, στη Συρία, στο Τελ Ελ Κάμπρι, σημερινό Ισραήλ. Όλοι οι ανασκαφείς των τοιχογραφιών (Τούλα Μαρκέτου, Γιώργος και Νώτα Ρεθεμιωτάκη, Wolf Niemeier) αναγνωρίζουν πλέον τη μινωική επικράτεια. Όμως υπάρχουν και οι μετα-μοντέρνοι μελετητές, που αποδομούν τις παλιές θεωρίες, θεωρώντας τους παλαιούς επιστήμονες προϊδεασμένους, λες και οι ίδιοι δεν είναι!
Πέρασε πια η μόδα να δεχόμαστε την ύπαρξη μεγάλων βασιλείων, τα γεγονότα όμως μιλάνε μόνα τους. Λόγω του ισχυρού της ναυτικού, η μινωική Κρήτη ήταν μεγάλη δύναμη στο Αιγαίο και επί μακρώ. Υπολογίζω τουλάχιστον 300-400 χρόνια ναυτικής επικράτειας, που είναι πολύ μεγάλη χρονική περίοδος - μόνο η αρχαία Αίγυπτος και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είναι συγκρίσιμες. Σκεφτείτε πόσο σπουδαίο είναι αυτό και πόσο έχει αδικηθεί η παρουσία της Κρήτης στο Αιγαίο και μάλιστα σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Ήταν ένας μοναδικός και ισχυρός πολιτισμός, που άφησε ίχνη παντού».
(*) Σημειώνεται ότι οι Υκσώς ήταν ένας μυστηριώδης λαός, ο οποίος το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα π.Χ. ανέτρεψε τη 13η Δυναστεία και εγκαθίδρυσε τη δική του, 15η, με έδρα την Άβαρι.
Σταύρος Μουντουφάρης
