Προς τα νοτιοανατολικά της πόλης του Ρεθύμνου, σε ένα προνομιακό ύψωμα που δεσπόζει στην περιοχή του Πλατανιά, βρίσκεται ο παραδοσιακός οικισμός του Μαρουλά, που διατηρεί έντονα τα στοιχεία της βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής με τους δύο πύργους και τα παλιά αρχοντικά.
Ο Μαρουλάς αναφέρεται από το Βενετό μηχανικό δημόσιων έργων Fr. Barozzi το 1577 και στην απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα το 1583 είχε 298 κατοίκους. Στη βόρεια πλευρά του οικισμού βρίσκεται ο βυζαντινός μονόχωρος ναός της Αναλήψεως και δίπλα η νεότερη εκκλησία της Παναγίας. Ένα καλαίσθητο εικονοστάσι της γέννησης του Ιησού στολίζει τη μικρή πλατεία του χωριού, απ' όπου περιμετρικά αναπτύσσεται ο οικισμός με τα στενά δρομάκια και τα βενετσιάνικα αρχοντικά.
Οι πύργοι
Ανατολικά του οικισμού συναντούμε το μικρότερο από τους δύο πύργους, που αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου οικιστικού συγκροτήματος με τις θολωτές αποθήκες, τους χώρους διαμονής των ιδιοκτητών και τους στάβλους για τα ζώα. Στα δυτικά βρίσκεται ο μεγάλος πύργος του Μαρουλά, που δεσπόζει σε ολόκληρο τον οικισμό. Έχει ύψος 44 μ. με τρεις ορόφους και σκοπιές στις γωνίες του τελευταίου ορόφου.
Οι πύργοι του Μαρουλά ανήκουν στον τύπο των πυργοειδών συγκροτημάτων, η χρονολόγηση των οποίων ξεκινά από το 13ο και φτάνει ως και το 18ο αιώνα. Οι συγκεκριμένοι είναι του 16ου αιώνα και η δημιουργία τους οφείλεται αφενός στη γενική αβεβαιότητα που επικρατούσε εκείνα τα χρόνια από τις πειρατικές επιδρομές και αφετέρου στη φεουδαρχική εξουσία που επιβλήθηκε στην Κρήτη επί Ενετοκρατίας και επιβίωσε και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Μνήμες Βενετίας
Οι Βενετοί, παράλληλα με την κύρια κατοικία τους στην πόλη, διατηρούσαν πύργους και στην ύπαιθρο, ως εξοχική κατοικία που χρησίμευε και ως χώρος αποθήκευσης των αγροτικών προϊόντων, αλλά και για την προσωπική τους προστασία από τυχόν επιθέσεις των επαναστατών, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας. Οι ίδιοι έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην αρχιτεκτονική όχι μόνο των δημόσιων κτηρίων, αλλά και στα ιδιωτικά οικοδομήματα, σύμφωνα με το πρότυπο της μητρόπολης.
Τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας ασχολήθηκαν με την ανοικοδόμηση Βενετοί μηχανικοί και αρχιτέκτονες, οι οποίοι αντικαταστάθηκαν στη συνέχεια από τους μουράρους. Οι μουράροι ήταν Κρητικοί τεχνίτες που έμαθαν την τέχνη από τους Βενετούς και η δουλειά τους ήταν εξίσου άψογη αισθητικά.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, στα βενετσιάνικα αρχοντικά του Μαρουλά προστίθενται στοιχεία της ανατολικής αρχιτεκτονικής, όπως τα τζάκια και τα πηγάδια με την ορθογώνια αναδομή και τον ημισφαιρικό τρούλο. Σε ένα μισοερειπωμένο αρχοντικό σώζεται ακόμα το κυλινδρικό ξύλινο ερμάριο που χρησιμοποιούσαν οι χανούμισσες για να σερβίρουν το φαγητό περιστρέφοντάς το από την κουζίνα για να μην τις βλέπουν οι επισκέπτες.
Χαρακτηριστικά στοιχεία των βενετσιάνικων οικοδομημάτων είναι οι μεγάλοι παραλληλόγραμμοι θολωτοί χώροι που χρησίμευαν ως αποθήκες ή στάβλοι και τα μεγάλα τζάκια με τις καμινάδες που δέσποζαν στο δώμα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, το σύστημα υδροδότησης της κατοικίας. Σ ένα κτήριο όπου σώζεται το χαμάμ υπάρχει μια μεγάλη δεξαμενή και στο χώρο της κουζίνας ένα πηγάδι με εμφανείς ακόμη τις χαρακιές του σκοινιού στα πελέκια.
Διατηρητέο μνημείο
Από το 1980 ο οικισμός του Μαρουλά χαρακτηρίστηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο, καθώς διατηρεί το αντιπροσωπευτικό αρχιτεκτονικό χρώμα της Ενετοκρατίας και των τάσεων που δημιουργήθηκαν στην Κρήτη μετά την εποχή αυτή.
Η ανάπτυξη του οικισμού, με βαριές κατασκευές, σε υψηλή θέση απέναντι στη θάλασσα, με τους δυο πύργους και την πυκνότητα της δόμησης με στενά δρομάκια χωρίς μεγάλες πλατείες, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της οχυρωματικής αντίληψης που επέβαλλαν οι συνθήκες της εποχής.
Προς τα δυτικά του Μαρουλά, σε μια μικρή κοιλάδα, ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα μια συστοιχία από λαξευτούς τάφους, στους οποίους βρέθηκαν σημαντικά κτερίσματα, που υποδηλώνουν ότι η περιοχή κατοικούνταν από την αρχαιότητα. Ολόκληρο τον οικισμό περιβάλλει μια πλούσια βλάστηση που δημιουργεί ένα ειδυλλιακό τοπίο, όπως στην τοποθεσία της Βρύσης και τα κατάρρυτα φαράγγια που υπάρχουν στην περιοχή.
Κτήρια μνημεία
Απέναντι από το μεγάλο πύργο του Μαρουλά σώζεται ένα άλλο βενετσιάνικο αρχοντικό που ανήκε στον Επίσκοπο Τιμόθεο Βενέρη, γι' αυτό και οι ντόπιοι το αποκαλούν "Δεσποτικό". Το ωραίο θύρωμά του οδηγεί σε μια αυλή με βοτσαλωτό δάπεδο και στους χώρους διαμονής.
Στη δυτική πλευρά του πύργου, δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Άννας, βρίσκεται ένα εντυπωσιακό βενετσιάνικο ελαιοτριβείο με μια σειρά τριών διπλών τόξων, τα οποία στήριζαν τη στέγη. Στο εσωτερικό του ελαιοτριβείου σώζονται οι μυλόπετρες που περιστρέφονταν με ζώα γύρω από έναν κάθετο άξονα.
Ο πύργος του Μαρουλά αγοράστηκε από το Δήμο Ρεθύμνου και αναστηλώθηκε από την 28η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ενώ γίνεται προσπάθεια από το υπουργείο Πολιτισμού να απαλλοτριωθεί και το γειτονικό ελαιοτριβείο. Στη νότια πλευρά του οικισμού του Μαρουλά βρίσκεται ο δίκλιτος σπηλαιώδης ναός, που τιμάται στους Αγίους Νικόλαο και Αντώνιο. Είναι ο παλαιότερος ναός του χωριού, ο οποίος χρονολογείται από το 14ο αιώνα.
Αρκετά από τα βενετσιάνικα αρχοντικά του Μαρουλά αναστηλώνονται από τους ιδιοκτήτες τους και γίνονται αληθινά στολίδια του χωριού.
Ο Μαρουλάς είναι ένα πανέμορφο χωριό, που αξίζει να το επισκεφθεί κανείς, και περπατώντας στα στενά γραφικά του δρομάκια να ταξιδέψει νοερά στο παρελθόν της ιστορίας της Κρήτης...
