Σε κάθε τόπο της Κρήτης ακούς τους αιώνες να σου μιλούν και να σου διηγούνται ιστορίες από τα μακρινά τους βάθη. Αγναντεύεις το τοπίο, ψηλά βουνά και βαθιά φαράγγια, δίπλα σε παιχνιδιάρικα ακρογιάλια, ρουφάς τον αλμυρό αγέρα και νιώθεις την ευθύνη σου να βαραίνει, όταν βλέπεις τις εικόνες να ζωντανεύουν και τις μορφές των προγόνων να σε κοιτάζουν ίσια στα μάτια, όταν διαβαίνεις τα μονοπάτια που πάτησαν και τα κάστρα που πολέμησαν.
Ένα τέτοιο κάστρο βρίσκεται στην κορφή του απόκρημνου βουνού Κάστελλος, κοντά στο χωριό Απάνω Βαρσαμόνερο της επαρχίας Ρεθύμνου, που έγινε η αιτία να ξεσπάσει η επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών στα χρόνια της βενετοκρατίας.
Ένας δύσβατος δρόμος από το μικρό οικισμό Μονοπάρι του Απάνω Βαρσαμόνερου μάς οδηγεί στους πρόποδες του Κάστελλου. Στη βόρεια πλευρά του βουνού δεσπόζουν οι μισοερειπωμένοι πύργοι του κάστρου.
Το κάστρο του πειρατή
Το φρούριο αυτό κατασκευάστηκε το 1206 από το Γενουάτη αρχιπειρατή Enrico Pescatore ή Κόμη της Μάλτας, όπως τον αποκαλούσαν. Μετά την Δ' Σταυροφορία του 1204, ο βυζαντινός πρίγκιπας Αλέξιος ήρθε σε διαπραγματεύσεις με τους αρχηγούς των σταυροφόρων, προκειμένου να αποκαταστήσει στο θρόνο του Βυζαντίου τον πατέρα του αυτοκράτορα Ισαάκιο Β' Άγγελο.
Ανάμεσα στα ανταλλάγματα που τους έδωσε ήταν και η Κρήτη, την οποία παραχώρησε στον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, ο οποίος με τη σειρά του την πούλησε στους Βενετούς για 5.000 ασημένια δουκάτα.
Αλλά ενώ η Βενετία ήταν απασχολημένη με τις κτήσεις της στην Πελοπόννησο και το Αιγαίο, ο Pescatore καταλαμβάνει την Κρήτη το 1206 και αφού οχύρωσε τα μεγάλα φρούρια της Σητείας, του Χάνδακα και του Ρεθύμνου, έχτισε και άλλα μικρότερα σε καίρια σημεία του νησιού. Ένα από αυτά ήταν και το φρούριο Bonriparo.
Το φρούριο είχε τείχη και πύργους μόνο από τη βόρεια πλευρά, που ήταν και η είσοδός του, στην οποία οδηγούσε ένα στενό μονοπάτι. Στην ανατολική, δυτική και νότια πλευρά δεν υπήρχαν τείχη, καθώς οι απότομοι γκρεμοί τού παρείχαν τέλεια φυσική προστασία.
Μέσα στον επίπεδο χώρο του φρουρίου βρίσκονται τα ερείπια τριών κτηρίων, τα οποία αποτελούσαν καταλύματα της φρουράς, αποθήκες και δεξαμενή νερού. Η θέα από το φρούριο απλώνεται σε ολόκληρο σχεδόν το νομό Ρεθύμνου, μέχρι τη Γεωργιούπολη και το Ακρωτήρι.
Ο οικισμός Μονοπάρι
Απέναντι από το κάστρο βρίσκεται ο μικρός οικισμός Μονοπάρι, που διατηρεί παραφρασμένο το όνομα του φρουρίου, με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Προφανώς το Μονοπάρι αποτελούσε ουσιαστικά το βούργο του φρουρίου, καθώς αναφέρεται σε όλες τις βενετσιάνικες απογραφές. Το 1583, στην απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα, είχε 198 κατοίκους.
.
Η επανάσταση
Το 1217 ο Βενετός Καστελάνος του φρουρίου Bonriparo έγινε αφορμή να ξεσπάσει η επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών, που κράτησε 19 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1236.
Ο Καστελάνος Πέτρος Φιλικάνεβος (Pietro Filicanevo) έκλεψε άλογα και αιγοπρόβατα που ανήκαν στον ισχυρό αρχοντορωμαίο Ιωάννη Σκορδίλη. Εκείνος αντέδρασε έντονα και ζήτησε από το Δούκα του Βασιλείου της Κρήτης Παύλο Κουρίνο να αποδώσει δικαιοσύνη.
Ο Δούκας όμως, που ήταν γνωστός για τις παρατυπίες και την εχθρική στάση του απέναντι στους ορθόδοξους Κρητικούς, αδιαφόρησε, και τότε ξέσπασε η μεγάλη επανάσταση.
Έδρα και ορμητήριο των επαναστατών ήταν οι ορεινές επαρχίες της Απάνω και Κάτω Συβρίτου, γι' αυτό και η επανάσταση εκείνη ονομάστηκε «Επανάσταση των δύο Συβρίτων», που πολύ σύντομα επεκτάθηκε σε ολόκληρη τη Δυτική Κρήτη.
Αρχηγοί της επανάστασης των δύο Συβρίτων ήταν ο Κωνσταντίνος Σεβαστός Σκορδίλης και ο Μιχαήλ Μελισσηνός. Στις σκληρές μάχες που ακολούθησαν στα 19 χρόνια που διήρκεσε η επανάσταση οι Βενετοί νικήθηκαν πολλές φορές και ολόκληρη η Δυτική Κρήτη από το Μυλοπόταμο και πέρα ήταν πλέον κάτω από τον έλεγχο των επαναστατών.
Η αυλαία
Οι Βενετοί αντιλήφθηκαν ότι με τη βία των όπλων δε θα είχαν αίσιο αποτέλεσμα και αντικατέστησαν το Δούκα Παύλο Κουρίνο με το Δομήνικο Δελφίνο (Delphino), ο οποίος κατάφερε με διπλωματία να συμφιλιωθεί γρήγορα με τους επαναστάτες.
Παραχώρησε στους αρχηγούς της επανάστασης ιπποτικά φέουδα και προνόμια. Απελευθέρωσε 75 αιχμαλώτους και κατοχύρωσε προνόμια στους μοναχούς της Μονής του Αγίου Ιωάννη της Πάτμου, που βρίσκεται στο Στύλο Αποκορώνου, και για πρώτη φορά καθιερώθηκαν ποινές για όσους Βενετούς παρανομούσαν σε βάρος των βιλλάνων, των χωρικών δηλαδή της Κρήτης.
Οι Κρητικοί άρχοντες με τη σειρά τους δήλωσαν πίστη στη Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας και εκείνη τους αναγνώρισε ως άρχοντες σε ίση βαθμίδα με τους Βενετούς φεουδάρχες.
Αυτό το σχεδόν ξεχασμένο και εγκαταλελειμμένο στη φθορά του χρόνου κάστρο αποτέλεσε για δύο δεκαετίες το επίκεντρο της διαμάχης ανάμεσα στους Κρητικούς επαναστάτες και τη Βενετία.
Η σημερινή του εικόνα δεν έχει τίποτα να πει στον ανυποψίαστο και ακάτεχο επισκέπτη. Αλλά εκείνος που ξέρει ν' αφουγκράζεται την ψυχή της Κρήτης, μπορεί να ακούσει στα τείχη και τις πολεμίστρες του να λυσσομανούν οι θύελλες της ιστορίας.
Απάνω Βαρσαμόνερο: Το χωριό με ιστορία αιώνων
Βορειότερα από τον οικισμό Μονοπάρι βρίσκεται το χωριό Απάνω Βαρσαμόνερο, με μια πανοραμική θέα από τα 380 μ. υψόμετρο, που απλώνεται από τους όγκους των Λευκών Ορέων μέχρι τον κόλπο της Γεωργιούπουλης.
Στην πλατεία του χωριού δεσπόζει ένα παλιό αρχοντικό από τα χρόνια της βενετοκρατίας με την οχυρωμένη είσοδο. Δίπλα του υπήρχε το τούρκικο τζαμί, από το οποίο σώζεται μόνο μια θολωτή κοιλότητα. Η ονομασία του χωριού προέρχεται από το βάρσαμο, όπως λέγεται το αρωματικό φυτό δυόσμος στην Κρήτη.
Την περίοδο της βενετοκρατίας αναφέρεται με την ίδια ονομασία. Το 1583, στην απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα, αναφέρεται Apano Varsamonero με 141 κατοίκους.
Παρατηρούμε ότι σε αντίθεση με τη σημερινή εικόνα το γειτονικό Μονοπάρι είχε τότε 198 κατοίκους, πολύ περισσότερους από το Απάνω Βαρσαμόνερο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το φρούριο Bonriparo αποτελούσε εκείνα τα χρόνια το επίκεντρο της περιοχής.
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας το Epano Varsamonero, όπως αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834, ήταν ένα τουρκοχώρι με 25 τούρκικες οικογένειες. Οι χριστιανοί κάτοικοι είχαν προφανώς εκδιωχθεί. Αλλά και το 1881 αναφέρεται στο δήμο Ατσιπόπουλου με 201 Τούρκους κατοίκους.
Σε ολόκληρη την περιοχή του Απάνω Βαρσαμόνερου, το Μονοπάρι και το κάστρο Βonriparo ακούς την ιστορία να σου μιλά μέσα σε τούτο το γοητευτικό τοπίο, όπου οι άνθρωποι έρχονται και φεύγουν, από αιώνα σε αιώνα, από γενιά σε γενιά. Και ο ίδιος ο τόπος με τα τραχιά βουνά, τα φαράγγια και τις χαρούμενες κοιλάδες θαρρείς πως μένει αδιάφορος για ό,τι συμβαίνει πάνω του.
