«Σύια, πόλις μικρά Κρήτης, επίνειον ούσα Ελύρου». Έτσι αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος την αρχαία πόλη Σύια, που βρίσκεται στη σημερινή Σούγια, ένα παραλιακό χωριό της επαρχίας Σελίνου του νομού Χανίων.
Ο σημερινός οικισμός της Σούγιας δημιουργήθηκε τα τελευταία χρόνια και αποτελεί τουριστικό θέρετρο, που συγκεντρώνει περίπου 600 κλίνες. Για πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή του 1900 με την ονομασία Σούγια, με 16 κατοίκους και υπαγόταν διοικητικά στο Δήμο Καμπανού.
Σήμερα είναι έδρα κοινότητας με 500 περίπου κατοίκους, με τους οικισμούς Μονής - Λειβαδά και Κουστογέρακου.
Η Χοιρόπολη
Στην αρχαιότητα η πόλη Σύια ή Σύβα, όπως ονομαζόταν, ήταν λιμάνι της Ελύρου, όπως αναφέρεται στους Σταδιασμούς της Μεγάλης Θαλάσσης: «Από Ποικιλασσού εις Σύβαν στάδιοι ν' πόλις εστί και λιμένα καλόν έχει».
Το τοπωνύμιο οφείλεται πιθανότατα στη λέξη συς, που σημαίνει χοίρος, δηλαδή χοιρόπολη, επειδή ίσως οι κάτοικοι της αρχαίας αυτής πόλεως έκαναν συστηματική εκτροφή χοίρων.
Η αρχαία πόλη χωριζόταν σε δύο μέρη από το χείμαρρο Λάκκου Ζωγράφου. Στ' ανατολικά απλωνόταν το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης και στα δυτικά εκτεινόταν σε μεγάλο πλάτος και μήκος ο μόλος του λιμανιού.
Άκμασε τη Ρωμαϊκή περίοδο
Η αρχαία Σύια γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, όπως διαπιστώνεται από τα ερείπια, παρά το γεγονός ότι δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές, αλλά και κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο.
Σε ολόκληρη την περιοχή της αρχαίας Σύιας σώζονται λείψανα αρχαίων κτηρίων και θεμέλια σπιτιών, ενώ ο R. Pashley είχε επισημάνει στα βορειοδυτικά της Ελύρου τα απομεινάρια αρχαίου υδραγωγείου.
Η παλαιοχριστιανική βασιλική
Στον οικισμό της Σούγιας βρέθηκε μετά τη γερμανική κατοχή μια σπουδαία παλαιοχριστιανική βασιλική με έναν ασυνήθιστο τρόπο. Η Αντωνία Καντανολέου, που καταγόταν από το Λειβαδά, είδε σε όνειρο κάποιον που της υπέδειξε να σκάψει σ' ένα χωράφι κοντά στη θάλασσα στο δυτικό άκρο του οικισμού, επειδή εκεί υπήρχε μια παλιά εκκλησία που έπρεπε να ξαναχτιστεί.
Πράγματι πήγε με το σύζυγό της και άρχισαν να σκάβουν στο σημείο εκείνο, που είχε δει στο όνειρο, και σύντομα βρήκαν τα λείψανα της παλιάς εκκλησίας. Πήραν τότε άδεια από τον Επίσκοπο Κισσάμου και με εράνους έχτισαν την καινούργια εκκλησία. Ευτυχώς, με την έγκαιρη επέμβαση του καθηγητή Αναστάσιου Ορλάνδου σώθηκαν τα θαυμάσια ψηφιδωτά του δαπέδου με παραστάσεις γεωμετρικών σχημάτων και ζώων που πλαισιώνονται από φύλλα κισσού.
Η τιμωρία των ασεβών
Στη Σύια υπήρχαν άλλες δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές, όπως διαπιστώνεται από τμήματα ψηφιδωτών δαπέδων και τμήματα γλυπτών που βρέθηκαν διάσπαρτα στην περιοχή.
Υπάρχει μάλιστα μια παράδοση που λέει ότι σ' ένα από τα σπίτια της Σούγιας, που ήταν χτισμένο επάνω σε μια από τις παλιές εκκλησίας, ξεκληρίστηκαν 8 οικογένειες, επειδή δε σεβάστηκαν το χώρο, και όταν στο τέλος το σπίτι αυτό έγινε στάβλος, ψόφησαν ακόμη και τα ζώα.
Στη Σούγια υπάρχει ακόμη και σήμερα ο φόβος αυτού του σπιτιού και παρά το γεγονός ότι όλα τα παλιά σπίτια έχουν αξιοποιηθεί, αυτό παραμένει ερειπωμένο, για να θυμίζει την τιμωρία των ασεβών.
Η Αγία Ειρήνη
Προς τα βορειοδυτικά της Σούγιας, πάνω στις κατάφυτες πλαγιές βρίσκεται το γραφικό εξωκλήσι της Αγίας Ειρήνης, που το συντροφεύει ένας μοναχικός τάφος της οικογένειας των Παπαδερών. Το εκκλησάκι αυτό ήταν κατάγραφο, αλλά σήμερα ελάχιστες τοιχογραφίες σώζονται.
Σε τέτοιους τόπους το προσκύνημα του επισκέπτη προσλαμβάνει μυστηριακές διαστάσεις, μέσα στην απέραντη γαλήνη και την επιβλητική ομορφιά του τοπίου και το αντίδωρο, λίγη δροσιά με το νερό από τις κρυσταλλένιες πηγές, και την υπέροχη θέα που απλώνεται στο γαλάζιο του Λιβυκού πελάγους.
Η ΠΑΡΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΚΟΡΗ
Ο θρύλος της Ανθομαλλούσας
Η Σούγια είναι ένας τόπος γαλήνης και ηρεμίας με πεντακάθαρα νερά και γραφικά λιμανάκια, όπως αυτό της Ανθομαλλούσας, μιας πανέμορφης κόρης με κατάξανθα μαλλιά, της οποίας την ομορφιά διεκδικούσαν τα δύο καλύτερα παλικάρια του χωριού.
Τέτοιες διαφορές εκείνα τα παλιά χρόνια στην Κρήτη λύνονταν με μονομαχία. Μα η Ανθομαλλούσα, που κατά βάθος αγαπούσε και τους δύο νέους, τους ζήτησε να φέρει ο ένας το νερό στο χωριό και ο άλλος το δρόμο, κι όποιος θα τελείωνε πρώτος το έργο θα την έκανε γυναίκα του. Οι δύο νέοι έπεσαν με τα μούτρα στη δουλειά, με φίλους μπιστικούς που τους βοηθούσαν, γιατί και το χωριό είχε μοιραστεί στα δυο. Και σαν από ειρωνεία της τύχης, οι δύο νέοι τελείωσαν το έργο τους την ίδια ακριβώς μέρα. Ο φόβος της μονομαχίας και η απειλή μιας γενικής σύρραξης μεταξύ των κατοίκων του χωριού έκαμαν την Ανθομαλλούσα να πάρει τη μοιραία απόφασή της κι ένα πρωί χάθηκε για πάντα στα βαθυγάλαζα νερά του Λιβυκού πελάγους.
Η Σούγια απέχει από τα Χανιά 70 χιλιόμετρα και φτάνουμε εκεί από τη διαδρομή Αλικιανός - Σκινές - Νέα Ρούματα, Πρασές - Αγ. Ειρήνη, Καμπανός - Αγριλές - Ροδοβάνι - Μονή - Σούγια, μέσα από ένα μοναδικό φυσικό τοπίο, γεμάτο συναρπαστικές εικόνες.
