Ενετικά τείχη Ηρακλείου: Ο ξεχασμένος θησαυρός

Στα "χαρτιά" και στα βιβλία σίγουρα αποτελεί το μεγαλύτερο διασωθέν οχυρωματικό μνημείο της Μεσογείου... Αναμφίβολα, θα έπρεπε να αποτελεί ένα πανίσχυρο τουριστικό brand name για το Ηράκλειο και την Κρήτη. Κι όμως! Η Βαλέτα της Μάλτας, η Ρόδος και άλλες μεσογειακές περιοχές έχουν καταφέρει να χτίσουν ένα ισχυρό όνομα παγκοσμίως πάνω στην ιστορία τους.

Ακριβώς πάνω στα κάστρα, στα φρούρια, στα τείχη και στις οχυρώσεις τους. Παρά το ότι ο ενετικός οχυρωματικός περίβολος του Ηρακλείου, που με απόφαση της ενετικής Γερουσίας άρχισε να ανεγείρεται το έτος 1462 περιμετρικά της πόλης, είναι ο μεγαλύτερος, ο πλέον περίτεχνος και αρχιτεκτονικά άρτιος και επιπλέον άντεξε σε μια σκληρή πολιορκία - τη μακροβιότερη της ιστορίας - 21 χρόνων!

Για να "ακτινογραφήσουμε" το γιατί η ανάδειξη και η φήμη των ενετικών τειχών του Ηρακλείου δεν έχουν φτάσει στο βαθμό τουλάχιστον που όλοι μας θα θέλαμε, αποφασίσαμε να δούμε τα τείχη μέσα από τα μάτια του κάθε απλού επισκέπτη. Τι καλύτερο από ένα φωτογραφικό οδοιπορικό;

Βάλαμε λοιπόν το καπελάκι μας, τα γυαλιά ηλίου μας, στη μία τσέπη ένα μπουκαλάκι νερό, στην άλλη τη φωτογραφική μας μηχανή... και κάναμε όλη τη διαδρομή των ενετικών τειχών, καταγράφοντας καρέ-καρέ τι κατάσταση επικρατεί στο σπουδαίο αυτό οχυρωματικό μνημείο. Ποιοι χώροι έχουν αναστηλωθεί, αποκατασταθεί, αξιοποιηθεί. Ποια μέρη των τειχών έχουν αναδειχθεί. Ποια λειτουργούν. Ποια παραμένουν κλειστά. Ποια παραμένουν στην αφάνεια...

ΠΥΛΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ: Όσα έγιναν και όσα ξεχάστηκαν να γίνουν..!

Αναμφίβολα οι εναλλακτικές διαδρομές περιήγησης στα τείχη του Ηρακλείου είναι πολλές. Εμείς αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε από την "καρδιά" της πόλης, την πλατεία Ελευθερίας. Σημείο εκκίνησης λοιπόν η Πύλη του Αγίου Γεωργίου. Η πύλη χτίστηκε το 1565 επί Ενετοκρατίας και συνέδεε το περιτειχισμένο Ηράκλειο με τις ανατολικές περιοχές. Η αρχική πρόσοψη της πύλης ήταν μνημειακή, διακοσμημένη με μετάλλια, οικόσημα, ανάγλυφους λέοντες. Ψηλά, πάνω από το άνοιγμα της εισόδου, δέσποζε η ανάγλυφη εικόνα του Αγίου Γεωργίου πάνω στο άλογό του. Σήμερα το ανάγλυφο έχει απομακρυνθεί. Η εσωτερική πρόσοψη δεν υπάρχει. Διασώζεται η εξωτερική πρόσοψη, με την τουρκική κρήνη του Χανιαλή στο πλάι.

ΠΥΛΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Η εικόνα μπροστά στην Πύλη του Αγίου Γεωργίου σχετικά καλή. Δε λείπουν, ωστόσο, και τα παρατράγουδα, όπως τα συνθήματα και τα γκράφιτι στην κρήνη που θα έπρεπε κάποιος από την Αρχαιολογία ή το Δήμο να μεριμνήσει για τον καθαρισμό τους.

Ακόμα και έτσι, η Πύλη λόγω της καλής της κατάστασης αποτελεί ένα καλό σημείο εκκίνησης για τον κάθε τουρίστα. Βεβαίως, η εικόνα δίπλα, στο δημοτικό πάρκινγκ που είναι ανοιχτό άτυπα, δηλαδή επισήμως δε λειτουργεί αλλά είναι προσβάσιμο για τους οδηγούς, δεν αποτελεί και την καλύτερη "συνοδευτική" εικόνα. Οι τουρίστες, το βλέπεις στο βλέμμα τους, μπερδεύονται. Βλέπουν το κιόσκι του Δήμου κλειστό, εγκαταλελειμμένο. Βλέπουν τα αμάξια άναρχα παρκαρισμένα. Βλέπουν τα σκουπίδια. Άντε να τους εξηγήσεις τώρα το τι μπέρδεμα υπάρχει όχι μόνο με το συγκεκριμένο πάρκινγκ, αλλά με όλα τα πάρκινγκ της ΔΕΠΤΑΗ που "ακουμπούν" πάνω στα τείχη. Μπέρδεμα που θα λυθεί σε προσεχή - άγνωστο όμως πότε - συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, στην Αθήνα.

Δυστυχώς, εμείς, όπως και οι τουρίστες που βρέθηκαν στην Πύλη του Αγίου Γεωργίου, δε σταθήκαμε τυχεροί! Η πύλη ήταν κλειστή. Αλλά ας μην είμαστε άδικοι. Η συγκεκριμένη πύλη, αντίθετα με άλλες πύλες, είναι όχι πάντα αλλά αρκετές φορές ανοιχτή. Συνήθως φιλοξενεί εκθέσεις, γκαλερί, δημιουργίες καλλιτεχνών, ζωγράφων, χειροτεχνών, κ.τ.λ. Κάτι είναι, λοιπόν, κι αυτό.

ΠΥΛΗ ΒΙΤΟΥΡΙ: Η "κρυμμένη" στοά και το πάρκινγκ-αλάνα

Επόμενος σταθμός της ξενάγησής μας στα τείχη η Πύλη Βιτούρι, στη Βίγλα. Η στρατιωτική αυτή πύλη και ο Προμαχώνας Vitturi ονομάστηκαν προς τιμήν του προβλεπτή του Χάνδακα Giovanni Vitturi. Εδώ, δυστυχώς, η εικόνα δεν τιμά το Ηράκλειο. Η Πύλη Βιτούρι είναι σχεδόν κρυμμένη κάτω από οικοδομή! Ταμπέλα βεβαίως με την επιγραφή "Πύλη Βιτούρι" υπάρχει! Πάλι καλά, δηλαδή! Αλλά είναι απορίας άξιον πόσοι επισκέπτες τη γνωρίζουν ή αντιλαμβάνονται πως στην είσοδο του σπιτιού υπάρχει ενετική πύλη! Ως συνήθως, η Πύλη Βιτούρι ήταν κλειστή...

Αν τη βρίσκαμε ανοιχτή, θα μπορούσαμε να περάσουμε στη "χαμηλή πλατεία", να δούμε τις κανονιοθυρίδες και μετά την έξοδο (Sortita) να βρεθούμε στην τάφρο, που σήμερα χρησιμοποιείται σαν πάρκινγκ!

ΠΥΛΗ ΒΙΤΟΥΡΙ

Όνειρο ήταν, όμως, και πάει... Δεν πτοηθήκαμε, πάντως. Κάναμε το μικρό κύκλο και βγήκαμε στο χώρο του πάρκινγκ! Μια εικόνα, δυστυχώς, τριτοκοσμική μάς περίμενε!

Ένα πάρκινγκ που ουσιαστικά δεν είναι τίποτε άλλο από μια μεγάλη χωματένια αλάνα! Και εδώ, όπως και στην περίπτωση της Ικάρου, το πάρκινγκ, λόγω επαφής με τα τείχη, δε λειτουργεί επισήμως από τη ΔΕΠΤΑΗ! Όποιος όμως οδηγός καταφέρει και περάσει τις τεράστιες λακκούβες, ακριβώς δίπλα στο εγκαταλελειμμένο κιόσκι του Δήμου, και αν με κάποιο μαγικό τρόπο δεν σπάσει το αμάξι του, μπορεί σαν κύριος να παρκάρει το Ι.Χ. πάνω στην ενετική τάφρο! Αλλά ας το ξεπεράσουμε κι αυτό... Από το πάρκινγκ-αλάνα της Βίγλας ποδαράτα ξεκινήσαμε την περιήγησή μας πάνω και κατά μήκος των τειχών.

Η μαγευτική θέα από ψηλά και το αρκετό πράσινο αποζημιώνει τον επισκέπτη και αντισταθμίζει κάποια επιμέρους κακώς κείμενα που, δυστυχώς, δε λείπουν... Κολόνες σπασμένες, πεσμένες καταγής. Παγκάκια σπασμένα. Σωλήνες, προφανώς ποτιστικοί, που είναι κομμένοι και ξεπετιούνται από το πουθενά! Πάντως, το κομμάτι αυτό πάνω στα τείχη είναι σχετικά προσεγμένο. Το μονοπάτι πλατύ και καθαρισμένο, ιδανικό για τη μαγευτική βόλτα...

ΠΥΛΗ ΙΗΣΟΥ: Ένα κόσμημα των ενετικών τειχών

Από το μεγάλο διαμορφωμένο επίπεδο χώρο των τειχών μετά τη Βίγλα, κατεβήκαμε τα σκαλοπάτια στα δεξιά για να βρεθούμε στην Πύλη του Ιησού. Η εικόνα στην Πύλη του Ιησού, στην Καινούργια Πόρτα, όπως είναι ευρέως γνωστή, πραγματικά εντυπωσιακή.

Η Porta Nuova (Πόρτα Νουόβα = Καινούργια Πόρτα) του ενετικού Χάνδακα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Ενετού αρχιτέκτονα Μικέλε Σανμικέλι, κόσμημα ήδη από την εποχή της κατασκευής της. Ήταν μια αστική πύλη. Εξυπηρετούσε δηλαδή την επικοινωνία της πόλης με τις νότιες επαρχίες του νομού. Το εσωτερικό μνημειακό μέτωπο της πύλης, όπως μπορεί σήμερα κανείς να δει και να θαυμάσει, ξεχωρίζει για τις γλυπτές διακοσμήσεις από λαξευμένους λίθους, που σήμερα έχουν αποκατασταθεί και εικονίζουν, μεταξύ άλλων, το λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, θυρεούς, επιγραφή και διακοσμητικά στοιχεία και μοτίβα. Εσωτερικά αποτελείται από μια κεντρική θολωτή διάβαση (διάδρομος) πλαισιωμένη από δύο παράπλευρες επίσης θολωτές αίθουσες, που χρησίμευαν ως χώροι αποθήκευσης όπλων και πολεμοφοδίων, καθώς και για την προσωρινή διαμονή της φρουράς της πύλης που έλεγχε την πύλη.

ΠΥΛΗ ΙΗΣΟΥ

Το έργο της αναστήλωσης που πραγματοποιήθηκε επί ημερών της προηγούμενης δημοτικής Αρχής Ηρακλείου είχε άκρως εντυπωσιακό - στο μάτι τουλάχιστον του κάθε επισκέπτη - αποτέλεσμα.

Η αναστήλωση ήταν το ένα μόνο κομμάτι του παζλ της παρέμβασης του Δήμου. Το έτερο κομμάτι αφορά στη μόνιμη έκθεση του Ν. Καζαντζάκη "Μια Οδύσσεια". Η έκθεση άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες της στο κοινό στα τέλη Αυγούστου του 2014, μαγεύοντας το κοινό. Βεβαίως, μια έκθεση για να έχει την αίγλη που της αξίζει θα πρέπει να είναι ανοιχτή στο κοινό. Εμείς, όπως και αρκετοί τουρίστες, βρήκαμε την Πύλη Ιησού κλειστή. Θαυμάσαμε την επιγραφή της έκθεσης. Θαυμάσαμε την εξωτερική της διαμόρφωση μετά την αναστήλωση. Αλλά μείναμε με την όρεξη ως προς τα εσωτερικά... κάλλη και μυστικά της πύλης.

Με το παράπονο αυτό ανεβήκαμε πάλι την ειδικά διαμορφωμένη παράπλευρη στην πύλη σκάλα ώστε να συνεχίσουμε τη διαδρομή πάνω στα τείχη για τον επόμενο πια σταθμό μας. Τον Προμαχώνα Μαρτινέγκο, όπου δεσπόζει ψηλά ο τάφος του Νίκου Καζαντζάκη.

ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ: Τα έργα που έσωσαν το μνημείο

Στο Μαρτινέγκο η εικόνα είναι συνάμα ειδυλλιακή και επιβλητική! Εδώ και πάνω από μια 6ετία ο Προμαχώνας αποκαταστάθηκε, στερεώθηκε. Οι άλλοτε βαριές "πληγές" του νότιου αυτού τμήματος του οχυρωματικού περιβόλου επουλώθηκαν πλήρως. Το συγκεκριμένο έργο, ο προϋπολογισμός του οποίου έφτασε στο 1,5 εκατομμύριο ευρώ, χρηματοδοτήθηκε από το ΠΕΠ Κρήτης, ενώ οι εργασίες διήρκεσαν ένα περίπου χρόνο. Τα επίσημα αποκαλυπτήρια έγιναν το Μάιο του 2009. Η μελέτη "Στερέωσης και αποκατάστασης των ενετικών τειχών στον Προμαχώνα Μαρτινέγκο" ολοκληρώθηκε με χρηματοδότηση του Δήμου Ηρακλείου και έτυχε όλων των απαραίτητων εγκρίσεων από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) και το υπουργείο Πολιτισμού.

Η παρέμβαση ανακατασκευής ήταν ζωτικής σημασίας... Η ορατή επιφάνεια του τείχους παρουσίαζε σημαντικές φθορές και τμηματικές καταρρεύσεις, με αποκάλυψη της εσωτερικής αλάξευτης λιθοδομής και σχεδόν ολική κατάρρευση της γωνίας του προμαχώνα.

Τάφος Καζαντζάκη

Πάνω στον επιπρομαχώνα βρίσκεται ο τάφος του Καζαντζάκη. Εκεί βρίσκεται και το νοτιότερο και υψηλότερο σημείο της οχύρωσης, από όπου φαίνεται η πλήρης εικόνα της πόλης. Η ταφή του σπουδαίου Κρητικού συγγραφέα δεν έγινε στο κοιμητήριο λόγω του αφορισμού του από την Εκκλησία για τις απόψεις του. Ο τάφος του είναι λιτός και επιβλητικός και φέρει την επιγραφή: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβάμαι τίποτα, είμαι λέφτερος». Το τοπίο στο ψηλότερο αυτό κομμάτι των ενετικών τειχών μαγεύει. Λουλούδια, γρασίδι, πράσινο και μια απόλυτη ηρεμία...

Βρήκαμε το χώρο προσεγμένο. Αντίθετα με άλλες φορές, δε συναντήσαμε σωρούς από σκουπίδια. Ικανοποιημένοι, κατεβήκαμε από τον προμαχώνα κάτω στη λεωφόρο Πλαστήρα.

Στοά Μακάσι

Απαραίτητος σταθμός της διαδρομής, κάτω από το Μαρτινέγκο, η Στοά Μακάσι. Πρόκειται για μια δευτερεύουσα στρατιωτική πύλη που χρησίμευε για τη μετακίνηση στρατιωτών και πολεμοφοδίων. Δυστυχώς, για πολλά χρόνια η Μακάσι παρέμενε παντελώς άγνωστη σε ντόπιους και επισκέπτες.

Αποκαλύφτηκε μετά την ανακαίνισή της από την προηγούμενη δημοτική Αρχή Ηρακλείου. Το έργο ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο του 2010 και χάρη στις εργασίες ανακαίνισης η Μακάσι μεταμορφώθηκε σε μια από τις πιο εντυπωσιακές πύλες των τειχών με ένα θολοσκεπή διάδρομο μήκους 110 μ. που οδηγεί σε μια χαμηλή αυλή.

Όπως άξιζε σε ένα τόσο ιστορικό - έστω και αν η ιστορία εδώ γράφτηκε με μελανά χρώματα - μνημείο.

ΣΤΟΑ ΜΑΚΑΣΙ

Στην ενετική Πύλη Μακάσι και συγκεκριμένα στη στοά διακινούνταν στρατιώτες. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινός χώρος συγκέντρωσης αιχμαλώτων, ένας χώρος δηλαδή ποτισμένος από τον πόνο και την αγωνία για την ελευθερία.

Εδώ μάλιστα συγκεντρώθηκαν το 1944 οι 350 συλληφθέντες εβραίοι της Κρήτης, καθώς και άλλοι 250 "επικίνδυνοι" Κρητικοί, που στη συνέχεια επιβιβάστηκαν στο πλοίο "Ταναΐς" με προορισμό τον Πειραιά...

Η Στοά Μακάσι μπορεί να αναμορφώθηκε και να αξιοποιήθηκε, δυστυχώς όμως ξαναέπεσε στην αφάνεια. Ο επισκέπτης μπορεί να δει τις επιτύμβιες πλάκες. Αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για ένα ιστορικό-μαρτυρικό χώρο. Όπως και εμείς όμως, δεν έχει την ευκαιρία να θαυμάσει τον εκθεσιακό χώρο που υποτίθεται ότι φιλοξενεί στο εσωτερικό της η Μακάσι. Υποτίθεται ότι μέσα υπάρχει το Μουσείο Εθνικής Αντίστασης, με σπάνια εκθέματα και ιστορικά κειμήλια από την περίοδο της Μάχης της Κρήτης και της γερμανικής κατοχής. Τα εκθέματα όντως υπάρχουν. Μόνο που τα περισσότερα εξ αυτών είναι στοιβαγμένα ακόμα όπως μεταφέρθηκαν πριν χρόνια. Μέσα σε κούτες και σακούλες! Το Μουσείο δε λειτούργησε ποτέ. Με το ανακαινισμένο σημείο αυτό των τειχών να παραμένει αναξιοποίητο, λειτουργώντας στην ουσία ως αποθηκευτικός χώρος!

ΠΥΛΗ ΒΗΘΛΕΕΜ: Αναστηλώθηκε αλλά... ξεχάστηκε

Ομοίως, με τη Στοά Μακάσι, στα μισά έμεινε η παρέμβαση και στη διπλανή Πύλη Βηθλεέμ, απέναντι από το πρώην Πανάνειο. Η στρατιωτική αυτή ενετική πύλη αναστηλώθηκε επίσης από την προηγούμενη δημοτική Αρχή. Όταν αποκαλύφτηκε, μάγεψε το κοινό. Ωστόσο, δε λειτούργησε στην πράξη γι' αυτό που προοριζόταν, ως εκθεσιακός δηλαδή χώρος. Στο χώρο της πύλης φιλοξενείται μόνιμη έκθεση των αντικειμένων της ταινίας του Γιάννη Σμαραγδή «El Greco-Επιστροφή στην πατρίδα", τα οποία το ζεύγος Γιάννη και Ελένη Σμαραγδή ευγενώς προσέφεραν στο Δήμο (πίνακες, κοστούμια κ.λπ.).

ΠΥΛΗ ΒΗΘΛΕΕΜ

Η έκθεση έμεινε στα αζήτητα, με αποτέλεσμα την προ ημερών έντονη διαμαρτυρία του ίδιου του σκηνοθέτη. Η απάντηση από πλευράς Δήμου ήταν ότι θα πρέπει πρώτα να τακτοποιηθεί το θέμα της νέας παραχώρησης χρήσης των τειχών από το υπουργείο Πολιτισμού στο Δήμο. Σε κάθε περίπτωση και εδώ ο επισκέπτης μένει με το... παράπονο! Βλέπει την αφίσα-επιγραφή για την έκθεση του Ελ Γκρέκο. Αλλά η πύλη παραμένει σταθερά κλειστή. Εντωμεταξύ, ο δωρητής της έκθεσης, ο Γιάννης Σμαραγδής, απηυδισμένος όπως δήλωσε, αποφάσισε να πάρει την έκθεση από το χώρο.

ΠΥΛΗ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΑ: Ξαναζωντάνεψε και... περιμένει

Κατηφορίζοντας από την Πύλη Βηθλεέμ, επόμενος σταθμός η Χανιώπορτα και η αναστηλωμένη Πύλη Παντοκράτορα. Η εικόνα επιβλητική. Από τον κίνδυνο κατάπτωσης στον οποίο βρέθηκε πριν χρόνια, παρουσιάζοντας σοβαρά στατικά προβλήματα και μεγάλη κλίση, η Πύλη Παντοκράτορα, που κάποτε οδηγούσε τους κατοίκους του Χάνδακα προς τις δυτικές επαρχίες, χάρη στις ενέργειες της τότε δημοτικής Αρχής όχι απλά διασώθηκε, αλλά βρήκε την παλιά της αίγλη! Στη στέψη της πύλης ξεχωρίζει η λιθανάγλυφη προτομή του Παντοκράτορα από την ομώνυμη εκκλησία που υπήρχε στην περιοχή και σε αυτήν οφείλει το όνομά της.

Η Πύλη Παντοκράτορα διασώθηκε, αναστηλώθηκε, αλλά περιμένουμε ακόμα να δούμε την έμπρακτη αξιοποίησή της ως χώρο πολιτισμού...

ΠΥΛΗ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Πάνω στα τείχη, στο κομμάτι αυτό μετά το Μαρτινέγκο προς τη Χανιώπορτα και εν συνεχεία προς τον Προμαχώνα Αγίου Ανδρέα, η διαδρομή γίνεται λιγότερη ειδυλλιακή για τον επισκέπτη. Η θέα παραμένει, όμως το σκηνικό είναι εμφανώς λιγότερο προσεγμένο σε σχέση με το κομμάτι από τη Βίγλα ως το Μαρτινέγκο.

Σε αρκετά σημεία ξεπροβάλλουν σκουπίδια πλάι στα υπερχειλισμένα καλαθάκια. Παγκάκια σπασμένα ως κατεστραμμένα και σπασμένα φωτιστικά συμπληρώνουν το σκηνικό μερικής εγκατάλειψης. Μαζί με τα "φουντωμένα" χόρτα που ενίοτε παραπέμπουν σε χωράφι και όχι σε μια διαδρομή πάνω σε ένα τόσο σπουδαίο μνημείο!

ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ: Αναμείνατε στο... ακουστικό σας!

Εικόνα μερικής εγκατάλειψης κυριαρχεί στο τέλος της ενιαίας διαδρομής κατά μήκος των νοτιοδυτικών τειχών. Ο Προμαχώνας του Αγίου Ανδρέα πάνω στην παραλιακή λεωφόρο παραμένει δυστυχώς εγκαταλειμμένος και αναξιοποίητος. Δυστυχώς δε διασώζεται η Πύλη του Αγίου Ανδρέα, παρά μόνο ένα μικρό τμήμα της νότιας πλευράς της.

Η προηγούμενη δημοτική Αρχή είχε στα σκαριά μια σημαντική παρέμβαση. Σημείο αναφοράς ήταν η δημιουργία ειδικής πεζογέφυρας που θα ενώσει την περιοχή του πρώην Καράβολα με τον Προμαχώνα του Αγ. Ανδρέα και τον περίβολο των τειχών, δίνοντας τη δυνατότητα στον επισκέπτη και περιπατητή να αποκτήσει, ιδιαίτερα από την παραλία, μια πλήρη εικόνα των τειχών και της ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης του Ηρακλείου.

Το έργο έμεινε στα σχέδια και αναμένεται, με βάση τις υποσχέσεις της νυν δημοτικής Αρχής, να προωθηθεί μέσω του επόμενου ΕΣΠΑ.

Μπάμπης Σαββίδης