Διαμέσου των αιώνων χιλιάδες μοναχοί και ερημίτες αναζητούσαν τόπους ευλογημένους, τόπους που θα μπορούσαν να ζήσουν μια μυστηριακή ζωή για τη σωτηρία της δικής τους ψυχής αλλά και των συνανθρώπων τους.
Από πολύ νωρίς, από τους πρώτους κιόλας χριστιανικούς χρόνους, η Κρήτη αποτέλεσε ιδανικό τόπο για τον ασκητισμό και το μοναχισμό. Η περιοχή των Αστερουσίων και του Αγιοφάραγγου με τα αναρίθμητα φαράγγια και σπήλαια αποτέλεσε καταφύγιο για πολλούς ασκητές. Εκεί ήταν το "Άγιο Όρος της Κρήτης" και εκεί στην απόλυτη ησυχία και γαλήνη - μακριά από την κοινωνία των ανθρώπων - πολλοί ήταν αυτοί που μέσα από την ασκητική ζωή βρήκαν την πνευματική τους ελευθερία.
Η ερημούπολη των Αστερουσίων και του Αγιοφάραγγου μέσα από τα σωζόμενα ασκητήρια, τους σπηλαιώδεις ναούς και τα παρεκκλήσια έχει να διηγηθεί πολλές ιστορίες.
Ο Γουμενόσπηλιος στο Αγιοφάραγγο είναι ένα σπήλαιο με χαμηλή είσοδο και μεγάλη αίθουσα. Εκεί λειτουργούσε το παλαιό ηγουμενείο της Μονής Αγίου Αντωνίου και μετέπειτα ο χώρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για τη συγκέντρωση των ασκητών. Στο Αγιοφάραγγο κατοικούσαν 300 ερημίτες και εκεί στο Γουμενόσπηλιο συγκεντρώνονταν μια φορά το χρόνο. Την ημέρα αυτή γινόταν και η καταμέτρηση προκειμένου να δουν πόσοι είχαν πεθάνει τον προηγούμενο χρόνο.
Στο πυκνό σκοτάδι των σπηλαίων, στα κακοτράχαλα σημεία της περιοχής, αποσύρθηκαν για να προσευχηθούν και να αυτοσυγκεντρωθούν στη μοναξιά ερημίτες και μοναχοί από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Εκεί σ' αυτόν τον τόπο φώλιασαν αμέτρητες προσευχές, δάκρυα μετάνοιας. Μοναχοί αφιερώθηκαν ψυχή και σώμα στην υπηρεσία του Θεού γι' αυτό και δεν εγκατέλειψαν τ' αγιασμένα αυτά χώματα ούτε μετά το θάνατό τους... Ο μύθος λέει ότι τα πετροχελίδωνα που βρίσκονται εκεί δεν μεταναστεύουν ποτέ απ' αυτή τη γωνιά της Ευρώπης διότι είναι οι ψυχές των ερημιτών που έζησαν εκεί.
Μονή Οδηγητρίας
Η Μονή της Παναγίας της Οδηγήτριας στα Αστερούσια ήταν το επίκεντρο πολλών ασκητηρίων. Ιδρύθηκε το 14ο αιώνα και θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα χριστιανικά μοναστήρια της Κρήτης. Στη μονή υπάγονται και πλήθος ερημητηρίων, αλλά και εξωκκλησιών με αξιόλογες τοιχογραφίες.
Το μοναστήρι της Οδηγήτριας είναι χτισμένο στη ΝΔ πλευρά της οροσειράς των Αστερουσίων. Η αυστηρή φρουριακή του μορφή και το προστατευτικό υψηλό τοίχος του το κάνει να μοιάζει με παλιό κάστρο, ενώ ο αμυντικός πύργος του μοναστηριού δεσπόζει από μακριά, δείγμα της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής.
Στη Μονή Οδηγήτριας φιλοξενούνται αριστουργήματα της κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα, του ζωγράφου Αγγέλου που φιλοτέχνησε εικόνες αλλά και το τέμπλο του καθολικού.Πρόκειται για ένα κτηριακό συγκρότημα που περιλαμβάνει πολλά οικοδομήματα. Στο κέντρο του περίβολου βρίσκεται ο δίκλιτος ναός της μονής, το νότιο κλίτος του οποίου είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και το βόρειο στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Στη νότια πλευρά του ναού υπήρχε παλαιότερα και άλλο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Φανούριο. Σήμερα σώζονται μόνο τα θεμέλια και ο περίτεχνος ενετικός τάφος, με οικογενειακό οικόσημο και τη χρονολογία 1602.
Υπάρχουν πολλά έγγραφα στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας, που αφορούν το μοναστήρι της Οδηγήτριας, κατά την περίοδο της ενετοκρατίας, μέσα από τα οποία προκύπτει και η σπουδαιότητα της μονής. Ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα μοναστήρια στην Κρήτη και αποτέλεσε ιστορικό αλλά και καλλιτεχνικό κέντρο μεγάλης ακτινοβολίας. Εκεί δημιουργήθηκαν αριστουργήματα της κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα, του ζωγράφου Αγγέλου που φιλοτέχνησε εικόνες αλλά και το τέμπλο του καθολικού. Κατά την περίοδο της ενετοκρατίας η Μονή Οδηγήτριας είχε μετατραπεί σε καθολικό ανδρικό μοναστήρι.
Η συμβολή της Ιεράς Μονής ήταν μεγάλη και στους απελευθερωτικούς αγώνες. Αποτέλεσε καταφύγιο των χαΐνηδων, ενώ συνέχισε την ενεργή συμμετοχή του σε όλους τους κρητικούς αγώνες, με αποτέλεσμα να υποστεί πολλές βιαιότητες από τους Τούρκους, ειδικά κατά την επανάσταση του 1866-1869. Εκεί λειτούργησε το κρυφό σχολειό για να μάθουν τα παιδιά γράμματα, ανάγνωση και γραφή, ενώ πολλοί αγωνιστές αρματομένοι κατέφυγαν στο απόμερο αυτό μέρος της Κρήτης.
Ο πατήρ Ιωάσαφ ή Ξωπατέρας
Ο Ιωάννης Μαρκάκης ή πατήρ Ιωάσαφ ήταν από τους πιο φημισμένους χαΐνηδες της Κρήτης, ήταν ο θρυλικός Ξωπατέρας της Οδηγήτριας. Οι Τούρκοι τον αποκαλούσαν χαΐνη και ντελή παπά, όμως για τους χριστιανούς ήταν ο ήρωας, το παλικάρι που έπαιρνε εκδίκηση για τις ωμότητες των απίστων, ενώ είχε σκοτώσει και ένα Τούρκο αγά. Ήταν ο θρυλικός ήρωας του μοναστηριού που για τη δράση του τιμωρήθηκε. Οι τουρκικές Αρχές στο Μεγάλο Κάστρο απαίτησαν από το Μητροπολίτη να τον τιμωρήσει και ο Μητροπολίτης αναγκάστηκε να το κάνει και τον καθαίρεσε. Ξέπαπα τον έλεγαν, από 'κει προήλθε και το όνομα Ξωπατέρας, με το οποίο έμεινε στην ιστορία. Σύμφωνα όμως με μια άλλη εκδοχή, ο Ξωπατέρας εγκατέλειψε τη μοναστική ζωή και παντρεύτηκε. Όπως και να 'χουν όμως τα πράγματα, ο Ξωπατέρας δεν έφυγε ποτέ από την Οδηγήτρια, έμενε στον πύργο που μέχρι σήμερα φέρει το όνομά του.
Οι Τούρκοι τον είχαν επικηρύξει και τον κυνηγούσαν λυσσωδώς για πολύ καιρό, μέχρι που κατάφεραν και τον στρίμωξαν στο μοναστήρι, το Φεβρουάριο του 1829. Ο Ξωπατέρας και οι σύντροφοί του οχυρώθηκαν στον πύργο και άρχισαν μια άμυνα ενάντια στους εκατοντάδες Τούρκους που τους περικύκλωσαν. Κατάφεραν να αντέξουν τρεις ημέρες, ώσπου τελείωσαν τα πυρομαχικά, οπότε έπεσαν στα χέρια των Τούρκων. Η μονή ερημώθηκε και λεηλατήθηκε πολλές φορές, αλλά πολλοί απ τους θησαυρούς της διασώθηκαν. Ο μεγάλος οχυρωματικός περίβολος της μονής Οδηγήτριας, που παραπέμπει σε φρούριο, ήταν πάντα ένα φρούριο πιστής και ελευθερίας. Ήταν ένα καταφύγιο. Εκεί φώλιαζε η ελπίδα και πύρωνε η ψυχή των ανθρώπων. Τόπος ευλογημένος και άγιος. Αυτό είναι το Άγιο Όρος της Κρήτης!
Βούλα Νεονάκη
