Με πίστη και ευλάβεια οι απανταχού ορθόδοξοι χριστιανοί τιμούν σήμερα, Κυριακή των Βαΐων, την Κυριακή "ορόσημο" για την έναρξη της Εβδομάδας των Παθών. Είναι η προηγούμενη Κυριακή της εορτής της Ανάστασης.
Την ημέρα αυτή εορτάζεται η ανάμνηση της θριαμβικής εισόδου του Ιησού Χριστού στα Ιεροσόλυμα πάνω σε ένα γαϊδουράκι, όπου, κατά τους συγγραφείς των Ιερών Ευαγγελίων, οι Ιουδαίοι τον υποδέχτηκαν κρατώντας βάια ή βάγια, δηλαδή κλαδιά από φοίνικες και απλώνοντας στο έδαφος τα φορέματά τους ζητωκραύγαζαν «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου».
Την ημέρα αυτή, όλες οι εκκλησίες στολίζονται με κλαδιά βαΐων ή με δαφνόφυλλα, που μοιράζονται στους πιστούς, και κλαδιά σε διάφορες πλέξεις και σχήματα, όπως σταυρούς και φεγγάρια, που τα τοποθετούν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Το έθιμο αυτό έχει συμπεριληφθεί στις συνήθειες των λαών από τον 9ο αιώνα περίπου και από τότε πλήθος γυναικών μαζεύονταν για την κατασκευή όλων αυτών των "ταμάτων".
Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, στα Ιεροσόλυμα, ο Επίσκοπος έμπαινε στην πόλη «επί πώλου όνου», αναπαριστάνοντας το γεγονός, ενώ στα βυζαντινά γινόταν «ο περίπατος του αυτοκράτορα» από το παλάτι προς τη μεγάλη εκκλησία. Στη διαδρομή αυτή ο αυτοκράτορας μοίραζε στον κόσμο βάγια και σταυρούς και ο Πατριάρχης σταυρούς και κεριά.
Επίσης, την ημέρα αυτή συνηθίζεται να τρώγεται ψάρι, αν και βρισκόμαστε προς το τέλος της Σαρακοστής και στην αρχή των ημερών των Αγίων Παθών. Μια παράδοση λέει: «... Πρέπει να φάνε όλοι εκείνη τη μέρα ψαρικό, παστό η φρέσκο, και είναι ανάγκη να γλείψουν έστω και κόκκαλο ψαριού για το καλό. Και της χαράς αυτής δε θέλουν να στερήσουν και τους νεκρούς ακόμα, γι' αυτό τους πάνε βάγια και στον τάφο και το Μεγάλο Σάββατο λαμπάδα και χαιρετίσματα από τον απάνω κόσμο».
Τι πίστευαν τα παλαιότερα χρόνια για τούτη τη μέρα; Ένα σωρό προλήψεις και έθιμα, που ορισμένα από αυτά τα συναντάμε ακόμα και σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας.
Νιόπαντροι
Τα βάγια, που μπορεί να είναι εκτός από κλαδιά φοίνικα, κλαδιά δάφνης, μυρτιάς ή ιτιάς, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας συνηθίζεται να τα φέρνουν στην εκκλησία τα νιόπαντρα ζευγάρια κι όποιος τα «φέρει πρώτος θα πρωτογεννήσει αγόρι». Αλλά ή δύναμη των βαγιών φτάνει και μέχρι τα ζώα και τα φυτά. Κρεμούσαν τα βάγια στα καρποκλάδια, δηλαδή στα καρποφόρα δέντρα, και δεν τα πλησίαζε το σκουλήκι, και τα ζώα, αν τα χτυπούσαν με αυτά, θα γεννούσαν πολλά περισσότερα απ' ό,τι συνήθως.
Επίσης, σε πολλά χωριά ακόμα και της Κρήτης μικρές κοπέλες αλλά και μεγάλες γυναίκες, μεταφέροντας την τέχνη από γενιά σε γενιά, συνηθίζουν κάθε χρόνια ακόμα και σήμερα να "πλέκουν" τα βάγια. Μάλιστα, έχει επικρατήσει να αποδίδεται τιμή σε εκείνες που υποδέχονται τον Κύριο μετά βαΐων και κλάδων, πλέκοντας τους σταυρούς με τα ψαθιά (βάγια), τα οποία μοιράζει μαζί με τα κλωνάρια της ελιάς ο ιερέας την Κυριακή των Βαΐων.
Έθιμα ανά την Ελλάδα
Στη Λέσβο τα παιδιά, μετά την εκκλησία, στόλιζαν ένα δεμάτι από κλαδιά δάφνης με κόκκινα ή πράσινα πανάκια από καινούργιο φουστάνι, κρεμούσαν κι ένα κουδούνι και καθώς πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι ψάλλοντας και λέγοντας εξορκισμούς για τους ψύλλους και τα ποντίκια, έδιναν και ένα κλαράκι δάφνης στη νοικοκυρά.
Στην Τήνο, την Κυριακή των Βαΐων τα παιδιά τριγύριζαν στους δρόμους κρατώντας μαζί με το στεφάνι τους την "αργινάρα", μια ξύλινη ή και σιδερένια ροκάνα που τη στριφογύριζαν με δύναμη. Μέσα σε εκκωφαντικό θόρυβο κατέληγαν στη θάλασσα, όπου πετούσαν στο στεφάνι στο νερό.
Στη Θράκη, την Κυριακή των Βαΐων συνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οι γυναίκες χτυπούν με βάγια τις έγκυες, ώστε να είναι ανώδυνος γι' αυτές ο τοκετός. Σε πολλά χωριά, επίσης, τα κορίτσια έκαναν στεφάνια από τα βάγια που τους έδινε ο παπάς στην εκκλησία και τα έριχναν στο ρέμα. Η κάτοχος του στεφανιού που θα έφτανε πρώτο στη ρεματιά φιλοξενούσε τις υπόλοιπες στο σπίτι της, όπου διασκέδαζαν χορεύοντας και τραγουδώντας.
Κούνιες
Επίσης, σε αρκετές περιοχές της βόρειας Ελλάδας δεν ήταν νοητό να υπάρξει Κυριακή των Βαΐων δίχως τις κούνιες. Σε κάθε γειτονιά, όπου υπήρχε μεγάλο δέντρο, στήνονταν μια κούνια. Μετά κάθιζαν με τη σειρά ο ένας μετά τον άλλον οι κάτοικοι, προηγούντο τα κορίτσια και τ' αγόρια έκαναν το χρέος του καβαλιέρου.
Κέρκυρα
Η λιτανεία την Κυριακή των Βαΐων τελείται σε ανάμνηση της απαλλαγής του νησιού από την πανώλη (θανατικό), από την οποία κινδύνευσε ο πληθυσμός του νησιού, που η φθοροποιός νόσος καταμάστιζε τα νησιά του Ιονίου και την Ιταλία, από την οποία και μεταδόθηκε ο βάκιλος της πανώλης τον Οκτώβριο του 1629 μ.Χ. Μετά από πάνδημη δέηση στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος, ο λοιμός σταμάτησε όταν φως σαν λυχνάρι ξεπρόβαλε πάνω από το καμπαναριό του Αγ. Σπυρίδωνος. Έτσι, η ημέρα των Βαΐων, που έπαυσε ολοσχερώς η νόσος, καθιερώθηκε μετά από αίτηση των συνδίκων (εγχώρια Αρχή) και θεσπίσματος του Βενετού Βάϊλου Ιωάννη Πριούλη στις 21 Ιουνίου 1630 μ.Χ., σαν ημέρα λιτάνευσης του ιερού λειψάνου.
"Η Λαζαρίνα"
Μετά τη λειτουργία, όλα τα παιδιά κατά ομάδες ξεκινούσαν να τραγουδήσουν σ' όλα τα σπίτια του χωριού «τη Λαζαρίνα». Στα χέρια ένα απ' τα παιδιά κρατούσε ένα ξύλινο χελιδόνι (χελιδόνα). Όλα τα παιδιά κρατούσαν καλαθάκια στολισμένα. Μέσα εκεί θα μάζευαν τα αβγά που θα τους έδιναν οι νοικοκυρές.
Κρήτη: Το βαγιόκλαδο στο πέτο
Στην Κρήτη συναντάμε πολλά έθιμα που αναβιώνουν κάθε χρόνο τέτοια μέρα. Όπως στην Κίσσαμο, που για να μπουν τα βάγια μέσα στο σπίτι έπρεπε οι νοικοκυρές να έχουν φροντίσει την καθαριότητά του πολλές μέρες πριν. Σε άλλα μέρη φορούσαν το βαγιόκλαδο στο πέτο και σαν έμπαιναν στο σπίτι η πρώτη τους δουλειά ήταν να το βάλουν στο εικονοστάσι.
Στη δυτική Κρήτη, με τα βαγιόφυλλα πίστευαν πως "ανέβαινε" το προζύμι τους, καίγοντάς το και χρησιμοποιώντας τη στάχτη του. Κι όταν ακόμα ανθούσε στο νησί η καλλιέργεια του μεταξοσκώληκα, οι κοπελιές έπαιρναν το πρώτο αβγό που είχαν βρει και το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων το πήγαιναν στην εκκλησιά, κι αν θα χτυπούσε μετά η καμπάνα, τότε το μετάξι τους θα πήγαινε καλά.
Το πιο χαρακτηριστικό έθιμο ήταν η μεταφορά ενός κλάδου ελιάς ή και ολόκληρου δέντρου μέσα στην εκκλησία. Μάλιστα, ήταν μεγάλη ευλογία να φυτευτεί μετά το κλαδί αυτό σε έναν ελαιώνα, που έλεγαν μάλιστα πως συνήθως μέσα σε 40 μέρες έβγαζε ρίζες και το δέντρο αυτό θεωρούνταν ευλογημένο.
Μαρία Αντωνογιαννάκη
