Μια κατάρρευση ενός αναλημματικού τοίχου στην οδό Πυράνθου επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα των αρχαίων μυστικών που κρύβει το Ηράκλειο στα σωθικά του.
Η αγωνία των κατοίκων της περιοχής, που είδαν τους λίθους να υποχωρούν, κινητοποίησε τους αρμόδιους, Δήμο Ηρακλείου και Τμήμα Βυζαντινών Χώρων και Μνημείων της Εφορίας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου, οι οποίοι θα εξετάζουν τρόπους οχύρωσης της περιοχής, ώστε να μην υπάρξει κίνδυνος για τους περίοικους και τις περιουσίες τους.
Και την ίδια στιγμή έβαλε στο "μικροσκόπιο" το κομμάτι αυτό του τοιχίου που βρίσκεται στη θέση του εξωτερικού Προμαχώνα Παντοκράτορα των ενετικών τειχών του Ηρακλείου, βάζοντας ένα μεγάλο αστερίσκο στα αίτια της κατάρρευσης που σημειώθηκε στην περιοχή αφού, εκτός από τις ισχυρές βροχοπτώσεις των τελευταίων ημερών, ενδεχομένως μερίδιο ευθύνης να φέρει και το υπέδαφος, που είναι κυριολεκτικά σαν... γραβιέρα σε ολόκληρη την περιοχή από τις υπόγειες στοές, ή mine, που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πολιορκία του Χάνδακα από τους Τούρκους το 17ο αιώνα.
Το τοιχίο
Ο τοίχος, τμήμα του οποίου κατέρρευσε, σύμφωνα με μια πρώτη αυτοψία που πραγματοποίησε η αρχαιολόγος του Τμήματος Βυζαντινών Χώρων και Μνημείων κ. Ελένη Κανάκη, δε φαίνεται να ανήκει στη βενετσιάνικη οχύρωση, αλλά να αποτελεί ανάλημμα μεταγενέστερων χρόνων, ενδεχομένως και των αρχών του 20ού αιώνα.
Η κατασκευή είναι ευτελής, χωρίς καν συνδετικό υλικό, δηλαδή ασβέστη, με αποτέλεσμα να υποχωρεί πολύ εύκολα, το πάχος του είναι μικρό, με ελάχιστη συνοχή, και η μορφή του δε δείχνει ότι αποτελούσε μέρος του οχυρωματικού περιβόλου των τειχών του Ηρακλείου.
Ο χώρος ούτως ή άλλως είχε ξεχωριστή σημασία, καθώς εκεί βρισκόταν ο εξωτερικός προμαχώνας, τον οποίο ο Ελβετός στρατιωτικός Χανς Ρούντολφ Βερτμίλερ στον περίφημο λεπτομερή χάρτη του, που δημιουργήθηκε λίγο πριν πέσει ο Χάνδακας στα χέρια των Τούρκων, χαράσσει επακριβώς απέναντι από την Πύλη Βηθλεέμ, χαρακτηρίζοντάς τον «Opera Mozenica», με την επισήμανση ότι είχε ήδη καταρρεύσει την εποχή του.
Άλλωστε, οι προμαχώνες αυτού του τύπου, οι οποίοι ήταν ενταγμένοι στον αρχικό σχεδιασμό του οχυρωματικού περιβόλου, ήταν χωμάτινοι και βρίσκονταν στην περίμετρο των τειχών, όπως μας εξήγησε η αρχαιολόγος κ. Λιάνα Σταρίδα. Η ίδια σημείωσε ότι είχαν αποχαρακτηριστεί από το 1981, ενώ σώζονταν ελάχιστα τμήματά τους.
Σήμερα πια, ο μόνος που απομένει ως χάραξη και σχήμα και όχι σε πλήρη μορφή είναι, σύμφωνα με την αρχαιολόγο κ. Ελένη Κανάκη, ο εξωτερικός προμαχώνας ανάμεσα στον Άγιο Ανδρέα και τον Παντοκράτορα.
Οι mine
Η συγκεκριμένη περιοχή των τειχών όπου σημειώθηκε η κατολίσθηση είναι από τις πιο μυστηριώδεις για τους αρχαιολόγους, καθώς, αν και γνωρίζουμε ότι το υπέδαφος είναι στην κυριολεξία διάτρητο από τις στοές που έσκαβαν οι αμυνόμενοι κάτοικοι του Χάνδακα για να διασπάσουν τις γραμμές των πολιορκητών, και οι Τούρκοι με τη σειρά τους για να επιτύχουν την εισβολή τους στην Candia, αδυνατώντας να καταλάβουν τα τείχη, ελάχιστα μόνο ίχνη τους έχουν έρθει στο φως.
Αν και υπάρχουν αρκετοί χάρτες που δείχνουν την ύπαρξη και τη δαιδαλώδη διαδρομή που ακολουθούσαν προς ποικίλες κατευθύνσεις, η μόνη ουσιαστική μαρτυρία είναι εκείνη από την αυτοψία που πραγματοποίησε η αρχαιολόγος κ. Λιάνα Σταρίδα το 1987, όταν ήρθε στο φως μεγάλο τμήμα των στοών κατά τις εργασίες θεμελίωσης του σχολικού συγκροτήματος της οδού Πυράνθου.
Οι στοές εκείνες που άφησαν άφωνους τους επιστήμονες με το μέγεθός τους δεν είναι πια προσβάσιμες. Η εξερεύνησή τους είχε αποδείξει την ορθότητα των ιστορικών πληροφοριών, αποκαλύπτοντας μικρές και μεγάλες ιστορίες από τα σκληρά χρόνια της πολιορκίας και κατασκευαστικές λεπτομέρειες άγνωστες για όλους, όπως διώροφες στοές λαξευμένες, σαν τις υπόλοιπες στον ντόπιο κούσκουρα.
Μάχες
Η ιστορία έμοιαζε να ξαναζεί μέσα στις mine, μαζί με τις κραυγές των μαχών που σε μεγάλο βαθμό γίνονταν υπόγεια, είτε όταν οι στοές ανατινάζονταν όταν γινόταν αντιληπτή η ύπαρξή τους από τους αντιπάλους, είτε όταν οι αντιμαχόμενοι συναντιούνταν κάτω από το έδαφος παλεύοντας σώμα με σώμα στα σκοτεινά, πνιγηρά, λαβυρινθώδη υπόγεια.
Η ιστορία των στοών εκείνων ξεχάστηκε με την κατασκευή του σχολικού συγκροτήματος της Πυράνθου και αυτό που απομένει είναι πια μόνο η μνήμη και οι ιστορικές φωτογραφίες από την εξερεύνηση του 1997. Με την ελπίδα ότι η τύχη θα φέρει στο φως και άλλες στοές καθώς, όπως μας εξήγησε η κ. Σταρίδα, είναι σίγουρο ότι υπάρχουν, έστω και αποσπασματικά σωζόμενες, ειδικά στην περιοχή από το Κομμένο Μπεντένι έως και τη Χανιώπορτα.
Του Σταύρου Μουντουφάρη
