Μια πόρτα στο μέλλον, που οδηγεί σε ένα δρόμο γεμάτο ελπίδες για τη σωτηρία από ασθένειες που καραδοκούν υπομονετικά για την επίθεσή τους και ένα παράθυρο στο παρελθόν, που θα ξεκλειδώσει μυστικά αιώνων, ανοίγουν ταυτόχρονα, χάρη στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας και τη στήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
Το "μαγικό ραβδάκι" της επιστήμης που γεφυρώνει το χθες με το αύριο, κάνοντας εκείνο που έμοιαζε κάποτε με επιστημονική φαντασία πραγματικότητα, βρίσκεται στο DNA κάθε οργανικής μορφής και στο φιλόδοξο σχέδιο για τη δημιουργία ενός εργαστηρίου DNA στο ΙΜΒΒ του ΙΤΕ, το οποίο έχει ήδη ανοίξει πανιά για το μέλλον. Από τη μια το σήμερα και το αύριο, με τον εντοπισμό των γονιδίων που μπορεί να κρύβουν μέσα τους το "σπόρο του κακού", με προδιάθεση για εκδήλωση ασθενειών και την πρόληψη από εκείνες.
Και από την άλλη η μελέτη του DNA σκελετικού και κάθε είδους οργανικού υλικού σε αρχαιολογικές ανασκαφές, που θα "μιλάει" με τρόπο εύγλωττο για τους ανθρώπους, τα ζώα και τα φυτά του παρελθόντος, αποκαλύπτοντας από τα γενετικά χαρακτηριστικά έως την ίδια την ταυτότητά τους.
Το πολλά υποσχόμενο εργαστήριο το οποίο ξεκίνησε να υλοποιείται θα καταδείξει για μια ακόμα φορά την παγκόσμια πρωτοπορία του ΙΤΕ, καθώς αντίστοιχα εργαστήρια αρχαίου DNA υπάρχουν ελάχιστα στην Ευρώπη και κανένα στην Ελλάδα και στο Νότο της ηπείρου μας. Όπως μας εξήγησε ο διευθυντής του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ κ. Νεκτάριος Ταβερναράκης, αυτή τη στιγμή υπάρχει η τεχνολογία για την "ανάγνωση" των γονιδίων ώστε να προκύψουν πολύτιμα στοιχεία όχι μόνο για τους ανθρώπους, αλλά και για κάθε οργανικό υλικό έως τα βάθη των αιώνων. Χάρη σε αυτή την τεχνολογία, οι επιστήμονες μπορούν να εντοπίσουν προδιάθεση για ασθένειες, μια τεχνολογία που ήδη έχει μπει στη ζωή μας και εξελίσσεται σε βαθμό που σε λίγα χρόνια θα αποτελεί μια καθημερινότητα, ενώ τα νέα μηχανήματα είναι σε θέση να διαβάζουν ολόκληρο το γονιδίωμα μέσα σε μερικές μόνο ώρες. Αυτό που κάνει τη διαφορά είναι ότι σήμερα το κόστος είναι μεγάλο για μια τέτοια εξέταση, προσεγγίζοντας τα 500-1000 ευρώ και ο στόχος που έχει τεθεί είναι να μειωθεί ώστε η τεχνολογία και τα οφέλη της να είναι προσβάσιμα από όλους. Ήδη κάτι τέτοιο έχει αρχίσει να συμβαίνει σε μεγάλα κέντρα όπως εκείνα της Ασίας.
Σωτήρια "πρόληψη"
Το διάβασμα του DNA μπορεί να αποκαλύψει όχι μόνο την προδιάθεση για ασθένειες όπως Αλτσχάιμερ ή Πάρκινσον, αλλά ακόμα και παχυσαρκία ή διαβήτη, ενώ θα είναι σε θέση ακόμα και να μας προειδοποιήσει αν είμαστε φορείς ενός γονιδίου, το οποίο δε θα κάνει εμάς, αλλά τα παιδιά μας ενδεχομένως να αρρωστήσουν. Ήδη αυτή τη στιγμή υπάρχει η δυνατότητα στο ΙΤΕ να εντοπιστούν τα κρυμμένα αυτά μυστικά του DNA, ενώ υπάρχει και η πρακτική εφαρμογή των μεθόδων αυτών σε συνεργασία με ερευνητικές ομάδες στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου.
Η αποκρυπτογράφηση
Το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας έχει άλλωστε βάλει τη δική του σφραγίδα στις προσπάθειες αποκρυπτογράφησης του DNA, καθώς δραστηριοποιείται στο χώρο εδώ και σχεδόν τρεις δεκαετίες. Όπως μας εξήγησε ο μοριακός βιολόγος και επιστημονικός υπεύθυνος του εργαστηρίου DNA κ. Δημήτρης Καφετζόπουλος, το ΙΤΕ ήταν το μοναδικό Ινστιτούτο στην Ελλάδα που συμμετείχε στην παγκόσμια προσπάθεια αποκωδικοποίησης του γονιδιώματος χάρη στους πρωτεργάτες του Ινστιτούτου, όπως ο Φώτης Καφάτος, και δε σταμάτησε να δραστηριοποιείται στο χώρο υλοποιώντας δράσεις με την τεχνολογία αυτή, που γίνεται όσο περνούν τα χρόνια όλο και πιο προσιτή με την ανάλυσή της ολοένα και ευκολότερη. Δεν είναι υπερβολή ότι σε λίγα χρόνια θα μπορούμε με απλό τρόπο και χωρίς ιδιαίτερα έξοδα να γνωρίζουμε αν κινδυνεύουμε λόγω προδιάθεσης από κάποια ασθένεια ώστε να έχει ο καθένας από εμάς την πληροφορία για να αλλάξει τον τρόπο ζωής του, να αποφύγει, αν όχι εκμηδενίσει τον κίνδυνο και να προστατευτεί, χωρίς να νιώθει στιγματισμένος.
Οι κανόνες
Καθώς όμως η τεχνολογία εξελίσσεται και ετοιμάζεται να γίνει κτήμα όλων, παραμένει ένα πρόβλημα που μένει να λυθεί. Η ιατρική κοινότητα δεν είναι ακόμα σε θέση να διαχειριστεί πλήρως μια τέτοια πληροφορία, καθώς από μια τέτοια εξέταση μπορεί να προκύψουν δεδομένα τα οποία αντί να χαρίσουν ελπίδα να μετατραπούν σε βάρος. Στην περίπτωση, για παράδειγμα, μιας ανίατης ασθένειας, όπου κανείς δεν μπορεί να κάνει τίποτα, με τα ισχύοντα τουλάχιστον δεδομένα. Για το λόγο αυτό το μέλλον πρέπει να διαχειριστεί και θέματα ηθικών κανόνων. Όπως και αν έχει πρόκειται για μια σημαντική νίκη της επιστήμης απέναντι σε αυτό που οι περισσότεροι αποκαλούμε μοίρα ή πεπρωμένο και αυτό γιατί, εκτός από την προδιάθεση, «μας καθορίζουν οι πράξεις μας και το περιβάλλον», όπως εύστοχα σχολίασε ο κ. Καφετζόπουλος, κάνοντας λόγο για μια μεγάλη πρόκληση για την επιστημονική κοινότητα. Παράλληλα μένει να καθοριστούν κανόνες, οδηγίες και ένα γενικότερο νομικό πλαίσιο το οποίο σταδιακά διαμορφώνεται. Αυτή τη στιγμή «τρέχουν» μια σειρά από σημαντικές μελέτες διαχείρισης της πληροφορίας από την ανάλυση του DNA και συνεργασίες σε τομείς όπως η ογκολογία, η γήρανση, η ψυχολογία, ενώ οι πρώτες εφαρμογές υλοποιούνται σε νοσοκομεία, όπως στο Βενιζέλειο, με τη γενετική συμβουλευτική.
Το DNA των αρχαίων θα ανοίγει τις πύλες μυστικών
Αν ανακαλύπτονταν ο σκελετός του ένοικου του τάφου της Αμφίπολης ίσως το μυστήριο της ταυτότητάς του να λυνόταν εδώ, στην Κρήτη, στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ, χάρη σε ένα τμήμα του Εργαστηρίου Γενωμάτων, το οποίο αφορά στο αρχαίο DNA. Σε μια αντίστοιχη λογική με την ανάλυση του γονιδιώματος των ανθρώπων του σήμερα η ανάγνωση του DNA των αρχαίων θα μπορούσε να ανοίξει ένα νέο παράθυρο, αυτή τη φορά, που θα κοιτάζει προς το παρελθόν, δίνοντας τη λύση σε πολλά μυστήρια. Ένα οστό από κάποιο σκελετό ή δόντι θα μπορούσε με την ανάλυση του γονιδιώματος να αποκαλύψει τις πιο απίστευτες πληροφορίες, όπως μας εξήγησε ο διευθυντής του ΙΜΒΒ κ. Νεκτάριος Ταβερναράκης. Από το χρώμα των μαλλιών, έως εκείνο των ματιών, το ύψος, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, το χρώμα του δέρματος, ακόμα και τις ασθένειες από τις οποίες μπορεί να υπέφερε ή τον οδήγησαν στο θάνατο.
Το εργαστήριο το οποίο δημιουργείται με τη στήριξη της Περιφέρειας θα μπορεί με την ανάλυση του DNA να εντοπίσει ακόμα και συγγένειες που θα προσδιορίσουν την ταυτότητα νεκρών που ανακαλύπτονται σε ανασκαφές, θέμα εξαιρετικά επίκαιρο λόγω Αμφίπολης. Για παράδειγμα, με τη σύγκριση γενετικού υλικού μπορούν να βρεθούν συγγένειες, όπως π.χ. ο ένοικος του Τύμβου Καστά με τον τελευταίο κάτοικο του ασύλητου τάφου της Βεργίνας, γεγονός που ίσως έλυνε οριστικά και το γρίφο για το αν πρόκειται για το Φίλιππο Β', πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Θα μπορούσαν να αναλυθούν συγγενικά δείγματα ή να γίνουν ακόμα πιο συνολικές στοχευμένες έρευνες που θα μπορούσαν να δώσουν απαντήσεις στο θέμα της καταγωγής λαών, της συγγένειας με εκείνους του παρελθόντος. Ένα θέμα μεγάλου ενδιαφέροντος, καθώς ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον κ. Δημήτρη Καφετζόπουλο, πάντα αναζητούσε τις ρίζες του, καθώς έχει να κάνει με την ίδια του την ύπαρξη και τη γενετική και πολιτισμική του ταυτότητα.
Φυτά και ζώα
Εκτός όμως από το DNA των αρχαίων ανθρώπων, χάρη στην τεχνολογία αυτή μπορεί να γίνει ανάλυση κάθε οργανικού γονιδιώματος ζώων ή φυτών παρέχοντας ένα σαφές ιστορικό πλαίσιο στη λογική της ανασύστασης του ίδιου του παρελθόντος. «Ανοίγουμε μια χαραμάδα, με στόχο ένα παράθυρο στην καταγωγή μας, στην ταυτότητά μας, στις μεταναστεύσεις αλλά και σε ό,τι μας περιέβαλλε και μας περιβάλλει», σύμφωνα με τον επιστημονικό υπεύθυνο του προγράμματος. Μια ανάλυση, για παράδειγμα, σπόρων ελιάς ή καρπών αμπελιού ή ενός οστού ζώου μπορεί να μας διηγηθεί για το πώς έφτασαν ως εμάς ποικιλίες φυτών, οικόσιτα ζώα, από ποια ακριβώς περιοχή ήρθε το αμπέλι και μύρια όσα συναρπαστικά. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι αυτή η διαδικασία, που θυμίζει κάτι από ιατροδικαστική έρευνα, θα γίνεται μέσα από μια ανοικτή υποδομή, γεγονός που σημαίνει ότι το εξειδικευμένο εργαστήριο του ΙΤΕ θα μπορεί να μοιραστεί αυτή την πληροφορία με όλη την επιστημονική κοινότητα. Η προσπάθεια δε σταματά στα στενά γεωγραφικά όρια της Ελλάδας, καθώς επιχειρείται να δοθεί μια πανευρωπαϊκή διάσταση και να θεσπιστούν συγκεκριμένοι κανόνες για το πώς θα γίνεται αυτό, τόσο σε επίπεδο συλλογής υλικού όσο και πρόσβασης. Πρακτικά να υπάρχει μια συγκεκριμένη πρακτική που θα ακολουθείται στις ανασκαφές για την προσέγγιση και αντιμετώπιση των ευαίσθητων δειγμάτων, ώστε να μην απειλούνται με μόλυνση, η οποία θα κινδυνεύει να αλλοιώσει το αρχαίο οργανικό δείγμα. Μεταξύ των σκέψεων που υπάρχουν είναι, σύμφωνα με τον κ. Καφετζόπουλο, η παροχή των κατάλληλων μέσων και οδηγιών στους αρχαιολόγους για τη συλλογή των δειγμάτων, ώστε ακόμα και το ελάχιστο δείγμα DNA να διατηρείται και να μην πηγαίνει χαμένο. Όλα αυτά βεβαίως προϋποθέτουν ένα εργαστήριο υψηλών προδιαγραφών, όπου θα γίνεται η ανάλυση των δύσκολων δειγμάτων και με εξοπλισμό της τελευταίας λέξης της τεχνολογίας που έχει ήδη ξεκινήσει να συγκεντρώνεται. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι έχουν γίνει επαφές με το εξωτερικό, όπου διαπιστώνεται τεράστιο ενδιαφέρον και αναζητούνται περεταίρω πόροι ώστε, εκτός από το ελπιδοφόρο ξεκίνημα, να υπάρξει και αντίστοιχη συνέχεια. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί και ένας ακόμη στόχος, η προσέλκυση Ελλήνων επιστημόνων που έχουν φύγει στο εξωτερικό και θα επιστρέψουν στη χώρα τους ως εξειδικευμένο προσωπικό.
Του Σταύρου Μουντουφάρη
